Historia
Pierwszą monumentalną budowlą sakralną na Ostrowie Tumskim była przedromańska bazylika. Mogła ona powstać już z inicjatywy Mieszka I, po utworzeniu pierwszego polskiego biskupstwa misyjnego w 968 roku, bardziej jednak prawdopodobne, iż budowę podjęto po roku 1000, przy uczestnictwie poznańskiego biskupa Ungera i Bolesława Chrobrego, na co wskazywałaby silnie rozwinięta zachodnia część katedry, ukształtowana w postaci okazałego westwerku, nawiązującego do cesarskiej architektury Ottonów. Westwerk poznański oznaczałby, że panujący uzyskał w swym państwie te same prerogatywy co cesarz w Rzeszy (np. prawo nominowania biskupów).
Katedra przedromańska została zniszczona około 1038 roku w czasie najazdu czeskiego księcia Brzetysława. Przez wiele lat pozostawała w ruinie, tak iż według tradycji legowiska założyć w niej miały dzikie zwierzęta. Odbudowano ją w czasach Kazimierza Odnowiciela, do 1058 roku, już w stylistyce romańskiej, przy czym specjalną uwagę, zapewne ze względów symbolicznych, zwrócono na powiększony wówczas westwerk. Najpewniej miał on zaakcentować ideę odbudowy dziedzictwa Bolesława Chrobrego oraz podkreślić status władcy w odzyskanym kraju.
W pierwszej połowie XII wieku, najpewniej w okresie panowania Bolesława Krzywoustego, przeprowadzono gruntowną romańską przebudowę katedry. Nie pozostawiła ona śladów w źródłach pisanych, prawdopodobnie ze względu na przesunięcie ośrodka zarządzania państwem z Wielkopolski do Krakowa. Przypuszczać jedynie można, iż jej powodem była obawa o słabe, podniszczone mury, które w większości rozebrano i na których nadbudowano nową konstrukcję.
Między 1243 a 1262 rokiem z inicjatywy biskupa Boguchwała II wzniesione zostało wczesnogotyckie prezbiterium, powstałe na miejscu starego romańskiego chóru, na którym miały pojawić się pęknięcia, grożące zawaleniem budowli. Prezbiterium poznańskie było obok chóru katedry wrocławskiej jednym z najwcześniejszych na terenie ziem Polski przejawów gotyku, początkiem nowej epoki w tutejszej architekturze. Prace nad nim rozpoczęto na 10 lat przed lokacją miasta na przeciwległym brzegu Warty w 1253 roku, gdzie przeniosło się centrum osadnicze oraz książęce wraz z nowym zamkiem. Katedra na Ostrowie Tumskim pozostała jednak dla Poznania religijnym centrum miasta. Przejawiało się to między innymi w tym, iż do początku XIV wieku kler miejski uczestniczyć musiał w niedziele i święta w procesjach w kościele katedralnym, a dopiero w 1302 roku biskup Andrzej zezwolił na urządzanie procesji przy farze. W okresie tym nie ustawały też prace budowlane. W 1253 po raz pierwszy odnotowano zakrystię, zaś po pożarze wieży południowej w 1267 roku wyremontowano korpus nawowy i wybudowano w latach 1288 – 1293 po stronie południowej kaplicę zwaną Królewską, ufundowaną przez Przemysła II.
W 1341 roku w katedrze poznańskiej ślub wziął król Kazimierz Wielki, żeniąc się z Adelajdą Heską, którą również tam koronowano. Dzięki temu poznańska katedra stała się trzecią świątynią koronacyjną władców Polski. Jej wagę podnosił wówczas także grób Bolesława Chrobrego oraz stojący w pobliżu lub w osobnej kaplicy grobowiec króla Przemysła. Tak ważny kościół postanowiono przebudować zgodnie z obwiązującymi trendami, co rozpoczęto około 1356 roku, w czasach nowo obranego biskupa Jana z Lutogniewa. W roku tym uzyskano od papieża odpust dla wiernych, którzy by wsparli dzieło przebudowy. Zatrudniając warsztat budowniczych pochodzących ze Śląska, wzniesiono wówczas nowy, gotycki korpus nawowy, prawdopodobnie będący odpowiedzią na nowopowstałe prezbiterium katedry gnieźnieńskiej.
W 1371 roku, w czasie burzy, uderzenie pioruna strąciło hełm wieży południowej i zniszczyło kaplicę Królewską. Następnie w 1379 roku, w czasach biskupa Mikołaja z Kórnika, miejsce miała kolejna katastrofa budowlana. Jej następstwem było rozpoczęcie prac nad nowym, monumentalnym prezbiterium, które zastąpiło pionierską budowlę wczesnogotycką. Budowa ta trwała dość długo i ukończona została w podstawowej części około 1403-1406 roku, za pontyfikatu Wojciecha Jastrzębca. Prawdopodobnie związek z pozyskiwaniem funduszy na prace budowlane miało ufundowanie altarii w latach 1380, 1383 i 1387, związanych ze wznoszeniem kaplic obejścia. Jeszcze w 1403 roku Wojciech Jastrzębiec sprzedał dziesięciny ze swojego stołu, aby uzyskać środki na budowę chóru, a już w 1404 i rok później odprawiano w nim nabożeństwa. Także w 1405 roku przy kaplicy obejścia przebywać miał król Władysław Jagiełło, a w 1406 przyszły biskup poznański Andrzej Łaskarz oprowadzany był po katedrze przez Wojciecha Jastrzębca i wystawił dokument „nad murem nowych kaplic”. Prace wykończeniowe trwały jeszcze dłużej, gdyż dopiero w 1422 roku zakupiono materiały na dach nawy głównej, wcześniej być może zadaszonej jedynie prowizorycznie. W latach 1498 – 1535, za biskupa Jana Lubrańskiego, ukończono wieże z hełmami, w zachodnie okno nawy głównej wstawiono witraż, a ściany prezbiterium pokryto polichromiami.
W pierwszej połowie XVII wieku dokonano gruntownej przebudowy katedry w stylu barokowym, zainicjowanej potrzebą remontu po pożarze z 1622 roku. Po pożarze w 1772 roku kościół otrzymał wystrój późnobarokowy, który zachował się aż do 1945. Między innymi przebudowano wówczas fasadę świątyni, dodając paręnaście lat później nowe hełmy wieżowe. Katedra uległa poważnemu zniszczeniu w 1945 roku w czasie walk o Poznań. Odbudowę przeprowadzono w latach 1948 – 1956 według projektu Franciszka Morawskiego.
Architektura
Przedromańska katedra wzniesiona została na podgrodziu okazałego grodu. Była trójnawową bazyliką o długości całkowitej około 40 metrów z pojedynczą wieżą od strony zachodniej, rozszerzającą się w dolnej partii. Wewnątrz masyw zachodni posiadał szeroką część środkową, flankowaną mniejszymi aneksami, mieszczącymi zapewne klatki schodowe. W wieży znajdowała się dwupiętrowa empora wysunięta w głąb kościoła, od którego oddzielała ją dwuarkadowa galeria wsparta na pojedynczym filarze. Była to najprawdopodobniej loża książęca. Za masywem zachodnim (westwerkiem) rozciągał się regularny układ trójnawowego korpusu o długości prawie 25 metrów z nawami bocznymi najpewniej osiągającymi połowę szerokości nawy głównej i o podobnych proporcjach wysokości. Wnętrze korpusu zapewne przykryte było drewnianym stropem opartym na filarach, oświetlane niewielkimi oknami i otynkowane. Wschodnie zakończenie kościoła ze względu na późniejsze gruntowne przebudowy nie jest pewne: mogła tam znajdować się wieża na przedłużeniu nawy głównej, mógł też kościół kończyć się transeptem, czy też dwoma bocznymi aneksami na przedłużeniu naw bocznych, ewentualnie zwieńczonych czworobocznymi wieżami. Bardziej pewne jest zakończenie nawy głównej w postaci apsydy. Część chórowa najpewniej oddzielona była od korpusu masywnym lektorium, posadowionym na odkrytym mocnym fundamencie. W ścianie tej musiało funkcjonować jedno lub kilka przejść, a na górze, przy grubości około 1,5 metra rodzaj platformy służącej jako ambona.
Po pewnym czasie, najpewniej w trakcie odbudowy ze zniszczeń z 1038 roku, westwerk rozbudowany został romańskimi ciosami (w odróżnieniu od starszych płytek okrzeskowych układanych techniką opus spicatum). Powiększono go w kierunku wschodnim o około 1 metr, przy czym dokonano tego kosztem zachodniej części korpusu nawowego. Wewnątrz wciąż funkcjonowała empora oparta na okrągłej kolumnie, otwarta na korpus dwoma arkadami w przyziemiu oraz dwoma lub czterema mniejszymi arkadami na piętrze. Ewentualnie reprezentacyjny charakter empory podkreślałaby na piętrze jedna wielka arkada.
Kolejna romańska przebudowa katedry z pierwszej połowy XII wieku doprowadziła do prawie całkowitej rozbiórki ścian wcześniejszej budowli. Zachowały się z niej jedynie te fragmenty, które po podniesieniu poziomu użytkowego o około 1,2 metra zaczęły pełnić rolę fundamentów. Rozebranie ścian prawdopodobnie wynikało z ich konstrukcyjnej słabości, bowiem nowe mury stanęły w partii korpusu na murach poprzednich. W trakcie budowy nowych ścian posłużono się techniką opus emplectum, czyli lico zewnętrzne i wewnętrzne ułożono z ciosanych granitowych kwadr, a wypełnienie uzupełniono tłuczonymi kamieniami, głównie pochodzącymi z rozbiórki, zalanymi następnie zaprawą. W nowej katedrze zrezygnowano z archaicznego już westwerku na rzecz fasady dwuwieżowej. Nie przepruto pośrodku niej portalu wejściowego, lecz funkcjonowały jedynie boczne wejścia do naw. Wewnątrz korpusu ściany nawy głównej wspierały się na czterech parach kwadratowych w przekroju filarów, przy czym nie podpierały one sklepień ani w nawach bocznych ani w nawie głównej (nie odnaleziono śladów odpowiadających im struktur w wewnętrznych licach ścian naw bocznych). Wschodnia część kościoła po przebudowie mogła składać się z regularnego transeptu oraz krótkiego prezbiterium zakończonego na wschodzie apsydą.
Wczesnogotyckie prezbiterium z połowy XIII wieku zbudowano z cegły w wątku wendyjskim, przy użyciu piaskowca do wykonania detali architektonicznych. Składało się z jednego lub dwóch kwadratowych przęseł oraz z wielobocznego zamknięcia po stronie wschodniej (kształt zachowanego wczesnogotyckiego kapitela służki sugeruje, iż umieszczony był w kącie o rozwartym narożniku). Do tego czasu w Polsce dominowały zamknięcia z apsydami i ścianami prostymi, zakończenie wieloboczne było więc przejawem postępu, przybyłego z Francji poprzez kraje niemieckie. Wysokość nowego prezbiterium zapewne nie była zbyt duża, gdyż musiała być dostosowana do romańskiego korpusu nawowego oraz transeptu, z którymi musiało się łączyć. Szerokością wczesnogotyckie prezbiterium najpewniej odpowiadało późnogotyckiej nawie głównej chóru, powstałej prawdopodobnie na jego fundamentach. Istnienie już wówczas obejścia części prezbiterialnej jest dyskusyjne (nie zachowały się żadne materialne dowody), natomiast przęsła nakrywało być może sklepienie sześciodzielne, podobne do zastosowanego w tym czasie w katedrze wrocławskiej i kościele dominikańskim w Poznaniu.
Na skutek rozbudowy z XIV/XV wieku kościół otrzymał formę wzniesionej z cegły w wątku gotyckim (także przy wykorzystaniu zendrówki, cegły glazurowanej i piaskowca) trójnawowej bazyliki z ambitem i nawami bocznymi, do których przystawiono 12 kaplic. Masyw zachodni zwieńczyły dwie czworoboczne, wysokie wieże opięte prostopadłymi przyporami, z których w północnej umieszczono w przyziemiu skarbiec katedralny. Wschodnia część kościoła, monumentalna, lecz nieco archaiczna w momencie powstawania, była zapewne nawiązaniem do pełnego modelu klasycznych francuskich katedr, a także do wielkich bazylik Pomorza i Meklemburgii w których klasyczny zachodni gotyk przystosowano do budowli ceglanych. Co ciekawe gotycki korpus nawowy zajął niemal dokładnie miejsce korpusu romańskiego, nawet w wieży południowo – zachodniej na pewnej wysokości pozostawiono granitowy wątek romański.
Gotycki korpus nawowy uzyskał w nawie głównej długość pięciu przęseł, przy czym piąte, zachodnie przęsło zawarto między dwoma wieżami. Nawy boczne były jeszcze krótsze, czteroprzęsłowe. Przy tak niewielkiej długości tym silniej zaznaczono wysokość wnętrza, potęgowaną przez oszczędne podziały architektoniczne. Arkady międzynawowe oprofilowano bardzo delikatnie, tylko w narożach, bez zaznaczenia strefy kapitelowej, czyniąc z filarów jakby część ściany. Wielką płaszczyznę wewnętrznych elewacji przerwano jedynie pionowymi, półośmiobocznymi służkami z kapitelami impostowymi, natomiast układ kondygnacji zaznaczono wyłącznie otworami arkad na dole i oknami clerestorium na górze, co odróżniało mocno przejrzysty i klarowny korpus katedry poznańskiej od katedr w Krakowie, Gnieźnie czy Wrocławiu. Służki nałożono na lizeny, w nawie głównej profilowane na krawędziach wklęską, w nawach bocznych sfazowane. Wklęską i fazą profilowana została także arkada tęczy.
Do gotyckiego korpusu prowadziły trzy wejścia: środkowe w fasadzie zachodniej, pomiędzy dwoma wieżami, a także dwa symetrycznie położone od północy i południa, na wysokości drugiego od zachodu przęsła. Portal zachodni z XV wieku był wejściem najbardziej uroczystym, otwieranym na wyjątkowe okazje. Miał formę ostrołuczną, profilowaną kształtkami z glazurą niebieską, zieloną i żółtą. Portale boczne związane były natomiast z siedzibą biskupa na południu i domami kanoników oraz wikariuszy na północy. Bocznymi wejściami wchodzili także zwykli wierni, przebywający później w nawach bocznych. W nawie głównej szczególnie eksponowane miejsce zajął tumbowy nagrobek Bolesława Chrobrego, pochowani tam też zostali król Przemysł II i jego drugą żona Rycheza.
Prezbiterium z początku XV wieku miało formę trójnawową, dwuprzęsłową, z nawą główną zakończoną na wschodzie trójbocznie i otoczoną trójbocznym obejściem, do którego szerokimi arkadami otwarto kaplice. Wieniec kaplic i obejście opięto przyporami, a narożniki przypór oprofilowano kształtką oraz ozdobiono glazurowaną cegłą. Imponujące wnętrze nawy głównej chóru podzielono na trzy kondygnacje. Dolną utworzyły przysadziste arkady, środkową zaś, oddzieloną niewielkim odcinkiem gzymsu, galeria triforium. Jej ostrołukowe przeźrocza, wąskie i wysmukłe, pozbawione zostały kapiteli i zgrupowane po trzy, w ten sposób, że każda grupa odpowiadała wielkim, ostrołukowym wnękom trzeciej kondygnacji, mieszczącej okna. Poziomy pas triforiów przerywał niegdyś swój bieg w miejscach, w których do nawy głównej chóru otwierały się na piętrze gotyckie kaplice, choć chodnik galerii biegł dalej wzdłuż kaplicznej posadzki, po występie muru (motyw ten był wyjątkowy dla poznańskiego kościoła, niespotykany nigdzie indziej). Wnętrze prezbiterium było więc zdominowane przez dwa bardzo silnie skontrastowane elementy pionowe i poziome: arkady i triforia, umieszczone na tle bardzo grubych murów.
Trzy kaplice obejścia chóru (Wniebowzięcia NMP zwana także Złotą lub Mansjonarską na osi katedry oraz dwie boczne) wyróżniały się rozmiarami, pięciobocznym układem i usytuowaniem „na krzyż”. Pierwotnie były one dwupoziomowe, przechodzące w górnej części w pięcioboczne wieże, które nadawały wschodniej części budowli splendoru, a całej katedrze poznańskiej bardzo indywidualnego charakteru, jako rozwiązanie rzadkie lub wręcz nawet unikatowe. Pomieszczenia na piętrach tych kaplic – wież otwierały się do wnętrza chóru ostrołukowymi arkadami, umieszczonymi powyżej galerii triforium. Były one ważne dla funkcjonowania katedry, gdyż mieściły się w nich: kolegium mansjonarzy we wschodniej, kapitularz w południowej i pomieszczenie służące do przygotowywania liturgii w północnej. Na piętrach znajdowały się natomiast kaplice i pomieszczenie dla biskupa. W 1512 roku biskup Lubrański nakazał ponad drogą prowadzącą wzdłuż południowej elewacji katedry wybudować ganek łączący pałac biskupi z kondygnacją poddasza nad obejściem, przy południowej wieży – kaplicy.
Stan obecny
Bazylika św. Piotra i Pawła w Poznaniu jest jednym z najstarszych polskich kościołów i najstarszą polską katedrą. Jest ona także miejscem koronacji i pochówku pierwszych władców Polski, a także przypuszczalnym miejscem chrztu Mieszka I. Jej obecny wygląd pochodzi z okresu odbudowy po zniszczeniach II wojny światowej, w którym nie ustrzeżono się niestety błędów i swobodnych interpretacji (m.in. sklepienia, wysokość chóru oraz nawy, brak wnętrz trzech głównych kaplic). W trakcie odbudowy starano się nadać kościołowi formy gotyckie z XIV i XV wieku, a hełmom wież wygląd z lat 1725-1729. Zachowano też barokowe i XIX-wieczne kaplice.
W północnej wieży znajduje się wejście do podziemi, gdzie w rezerwacie archeologicznym można obejrzeć fragmenty katedry preromańskiej i romańskiej, a także relikty grobowców, prawdopodobnie pierwszych władców Polski. Znajduje się tam również misa chrzcielna lub misa z X/XI wieku służąca do rozrabiania wapna. Z zachowanego dawnego wyposażenia wymienić należy także m.in. gotycką płytę nagrobną Teodorka Pradela, 5 gotyckich i renesansowych spiżowych płyt nagrobnych z XIV i XV wieku z norymberskiego warsztatu Vischerów, nagrobek biskupa Benedykta Izdbieńskiego, oraz okazały renesansowy nagrobek rodu Górków z 1574 roku. Spośród gotyckich detali architektonicznych warto zwrócić uwagę na glazurowany portal zachodni, pięciodzielne okno z maswerkiem powyżej, czy profilowane, zdobione glazurowaną cegłą przypory kaplic ambitu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Bukowska A., Forma i geneza pierwszej katedry w Poznaniu [w:] Architektura romańska w Polsce. Nowe odkrycia i interpretacje, red. T.Janiak, Gniezno 2009.
Kowalski Z., Gotyk wielkopolski. Architektura sakralna XIII-XVI wieku, Poznań 2010.
Skibiński S., Katedra poznańska, Warszawa 2001.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.
Świechowski Z., Sztuka romańska w Polsce, Warszawa 1990.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 1, architektura sakralna, Kalisz 2007.
Walczak M., Kościoły gotyckie w Polsce, Kraków 2015.