Historia
Budowa Collegium Lubranscianum rozpoczęła się w 1518 roku z fundacji biskupa Jana Lubrańskiego, notariusza królewskiego, bliskiego współpracownika Zygmunta I. Już rok później uruchomiono studium, gdy biskup powołał na wykładowcę teologi Tomasza Bedermana, a następnie Jana ze Stobnicy, choć sam zamysł powołania akademii zapewne zrodził się dużo wcześniej, być może w trakcie podróży dyplomatycznych Lubrańskiego do Włoch w latach 1502 – 1503, a następnie w latach 1507 – 1518. Podstawą finansową uczelni utworzono dochody z dóbr Stawiszyn koło Konina, przynoszących 120 grzywien rocznie, dzięki czemu prac budowlanych nie przetrwano po śmierci biskupa w 1520 roku. Kontynuował je kolejny biskup, Piotr Tomicki.
Za urzędu Benedykta Izdbieńskiego funkcjonowanie akademii zostało zagrożone. Nowy biskup przejął dobra stawiszyńskie, co ograniczyło środki na utrzymanie uczelni i zabrało fundusze na dokończenie budynku, który już w 1560 roku wymagał kosztownych remontów. W akademii wykładali wówczas znani uczeni, Benedykt Herbest i Grzegorz z Sambora, których wyjazd w 1570 roku do Rzymu pogłębił kryzys, związany dodatkowo z powstaniem w Poznaniu kolegium jezuickiego, na które przeznaczono dotychczasowe fundusze akademii. Dopiero w 1609 roku dzięki hojności sufragana włocławskiego Jana Rozdrażewskiego, uczelnia została reaktywowana. Środki pozwoliły na utrzymanie sześciu profesorów i 30 studentów, nad którymi władzę sprawował rektor. Uczelnia podzielona była na pięć wydziałów: gramatyki, retoryki, matematyki, filozofii i prawa, funkcjonujących prawdopodobnie w tym kształcie już od czasu powstania. W odróżnieniu od uczelni krakowskiej, w budynku akademii poznańskiej obok profesorów mieszkali też studenci, co wpłynęło na formę budowli.
Budynek Akademii Lubrańskiego zapewne nie odniósł żadnych poważniejszych strat w czasie XVII-wiecznych wojen ze Szwecją, nie był też w tym okresie przebudowywany. Dopiero w 1711 roku do gmachu zakwaterowano wojska moskiewskie, które mocno go zdewastowały, powodując konieczność wymiany dachu, naprawy schodów, podłóg oraz sal. W 1718 roku przebudowano oratorium na piętrze, a w 1727 roku przekształcono gruntownie wszystkie wnętrza akademii, przebijając nowe okna i drzwi, oraz zakładając nowe stropy. W 1762 roku pożar zniszczył dach budynku, który po 1784 roku po raz kolejny gruntownie przebudowano, zwłaszcza skrzydło północne. Od tamtego momentu w budynku działało już seminarium duchowne, zamknięte dopiero w 1873 roku przez władze pruskie. Po raz kolejny budynek przebudowano w latach 1924 – 1925, a wyremontowano po zniszczeniach z czasu II wojny światowej. W 1974 – 1979 usunięto z elewacji nowożytne tynki.
Architektura
Budynek akademii wzniesiony został na terenie wczesnośredniowiecznego grodu, w północno – zachodniej części wyspy otoczonej wodami Warty i Cybiny, na wzniesieniu pozostałym po piastowskich obwałowaniach. Miejsce to w środkowym okresie gotyku zajął niewielki czworoboczny budynek o wymiarach 5,8 x 4,7 metra z aneksem wielkości 3 x 1,8 metra, dostawionym po stronie wschodniej. Budynek ten miał zapewne formę wieżową, mieszczącą po jednym pomieszczeniu na każdej kondygnacji. Najniższy poziom zajmowała zagłębiona na 1,2 metra w podłoże suterena, przykryta sklepieniem kolebkowym, z otynkowanymi ścianami i wybrukowaną posadzką. Wyżej, na ceglanych murach grubości jedynie 0,5 metra, przypuszczalnie opierały się dwie rozdzielone stropem kondygnacje, zapewne konstrukcji szachulcowej z powodu małej grubości ścian (odnaleziono też pozostałości glinianego wypełnienia szkieletu budowli). Do najniższej kondygnacji, która miała funkcje gospodarcze, prowadził wspomniany murowany aneks ze stopniami. Funkcje mieszkalne musiały pełnić wyższe piętra, dostępne zapewne poprzez zewnętrzne, drewniane schody. Ogrzewał je piec złożony z gotyckich kafli. Od strony północnej i zachodniej w bliskiej odległości budynku przebiegał ceglany mur obronnych, którym otaczano od XV wieku najważniejsze zabudowania wyspy. Mur zwieńczony był krenelażem oraz drewnianym gankiem straży, prawdopodobnie nie zadaszonym.
Późnogotyckie zabudowania akademii wzniesiono na planie prostokąta, składającego się z czterech skrzydeł otaczających wewnętrzny dziedziniec, przy wykorzystaniu zachodniej i północnej kurtyny muru obronnego, które nadbudowano i wraz z przyporami włączono w mury uczelni. Skrzydła wschodnie i zachodnie były szersze, wyraźnie też dominowały nad pozostałymi skrzydłami, które nawet jeśli nie były dużo niższe, to pozbawione szczytów. Szczyty skrzydeł wschodniego i zachodniego skierowano ku północy i południowi. Otrzymały one późnogotycką, schodkową formę, być może podobną do szczytu kościoła klasztornego w Kazimierzu Biskupim z lat 1518 – 1520. Wejście do akademii znajdowało się pośrodku elewacji wschodniej. Całość pomimo pełnienia funkcji siedziby nauki, sprawiała wrażenie masywnego, warownego, zamku biskupiego.
Najwcześniej wzniesione zostało skrzydło zachodnie, pierwotnie pozbawione podziałów wewnętrznych, a pod koniec budowy podzielone na każdej kondygnacji na dwa pomieszczenia. Na parterze część południową zajmowała duża izba oświetlona od południa trzema wielkimi i wysokimi oknami, zamkniętymi półkoliście, schodzącymi dość nisko do ziemi. W ścianie wschodniej umieszczono dwie płytkie wnęki na ławy do siedzenia, zaś naprzeciw, w ścianie zachodniej istniały dwie wnęki z półkami na książki. Przypuszczalnie pomieszczenie było tzw. izbą wspólną (stuba communis), miejscem spotkań, posiłków i obrad profesorów, ogrzewanym przez narożny piec. Dostęp do wnętrza prowadził z podwórza poprzez skromny, uskokowy portal. Część północną parteru skrzydła zachodniego zajmowała kuchnia, oświetlana trzema niedużymi oknami wybitymi w dawnym murze obronnym. Nad paleniskiem kuchennym wznosił się wydatny okap wsparty na filarze z kominem przy ścianie zachodniej, zaś charakterystyczna dla budynku wnęka z ławą znajdowała się w ścianie wschodniej. Do kuchni prowadził z dziedzińca ostrołuczny portal, przebity obok małego okna. Nad izbą wspólną znajdowała się sala o podobnej wielkości, wyposażona w trzy okna zachodnie i jedno południowe. Pierwotnie przeznaczona była na stancję profesorską, podobnie jak sala nad kuchnią. W ścianie zachodniej znajdowały się dwie półki na książki.
Pod całym skrzydłem wschodnim utworzone zostały piwnice, połączone ze sobą i dostępne za pomocą szyi w postaci wąskich, przesklepionych schodów, prowadzących od strony dziedzińca. Na parterze oprócz środkowej sieni wejściowej, mieściły się dwa audytoria, nazywane Retoryką i Gramatyką. Każda z tych izb miała po dwie pary płytkich wnęk z ławami dla studentów w ścianach wzdłużnych oraz po dwa zakratowane okna. Być może sale doświetlały przebite jeszcze w XVI wieku pojedyncze okna od północy i południa. Na piętrze przypuszczalnie mieściły się pomieszczenia profesorów, ułożone w jednym trakcie, rozdzielone szachulcowymi ściankami. Były dobrze oświetlone, ale nie każda mogła mieć własny piec. Z nich izba północna była ważniejsza, skoro wyposażono ją w dwie wnęki. Na drugim piętrze najpewniej znajdowały się pokoje studentów, poprzedzielane szachulcowymi ściankami. Być może drugie piętra istniały jedynie w skrzydłach wschodnim i zachodnim.
Wąskie skrzydło południowe mieściło na parterze długą salę z dwojgiem bardzo wąskich otworów drzwiowych. Wnęki z półkami wskazywałyby, iż początkowo mieściła ona mieszkanie rektora lub niewielką bibliotekę. Pierwsze piętro skrzydła południowego zajmowały prawdopodobnie dwa pomieszczenia rozdzielone ścianką działową. W zachodnim znajdowały się dwie półkoliste wnęki, podobne do tych z sal wykładowych. W sumie w ścianie południowej utworzono aż pięć wnęk na książki oraz trzy okna, zaś w ścianie północnej musiały istnieć drzwi wejściowe oraz być może kolejne wnęki.
Skrzydło północne przypuszczalnie na poziomie parteru oświetlały nieduże okna, które przebito w dawnym murze obronnym. Dawały one niewiele światła, dlatego w przyziemiu we wschodniej części znajdować się mógł karcer, a w zachodniej partii pomieszczenie lekcyjne, wyposażone we wnękę z siedziskiem. Przeznaczenie pomieszczenia na piętrze nie jest znane. Wiadomo jedynie, iż w ścianie zachodniej miało ono dwie wnęki na siedziska, a obok znajdowało się wejście na murowany i podsklepiony, nadwieszany ganek, wsparty na masywnej arkadzie. Wiódł on do czworobocznej wieży latrynowej (loca secreta), nawiązującej do krzyżackich danskerów.
Pomiędzy wszystkimi skrzydłami pierwotnie nie było bezpośredniej komunikacji, funkcjonowały one jako niezależne budynki, a wejście do nich możliwe było na poziomie piętra jedynie poprzez drewniany krużganek na dziedzińcu. Wszystkie pomieszczenia parteru przykrywały drewniane stropy, położone na murłatach w ścianach wzdłużnych (technika rzadko stosowana w Polsce, a popularna w północnych Włoszech). Do wszystkich pomieszczeń prowadziły drewniane drzwi, okna natomiast prawdopodobnie nie były przeszklone, a jedynie wypełnione błonami lub nasączonym olejem papierem, co sprawiało, że tylko niektóre były przeznaczone do otwierania, a do wnętrz wpadało niewiele światła. Glify zamknięto odcinkowo, poszerzały się one lekko ku wnętrzu. Większe były jedynie trzy okna południowe izby wspólnej, które też mogły być przeszklone. Posadzki wykonane były z ceramicznych płytek o nieznanej kolorystyce. Pomieszczenia na piętrze także nakryte były stropami, a wnętrza ogrzewane piecami. W części wnęk utworzono ozdobne polichromie.
Stan obecny
Budynek akademii zachował się częściowo do czasów współczesnych, przy czym w dużej części utracił pierwotne cechy stylowe. Najbardziej ucierpiało skrzydło północne, rozebrane po 1784 roku do poziomu parteru, a następnie odbudowane w nowej stylistyce. Ponadto późnogotycka południowa komora piwniczna skrzydła wschodniego zawaliła się i już jej nie odgruzowano. Na przestrzeni wieków zmieniano również część podziałów wewnętrznych, usunięto krużganki, gotyckie szczyty, oraz poprzebijano nowe, większe okna. Część drewnianych stropów zastąpiono betonowymi, urządzono arkadowy korytarz wokół dziedzińca. Z pierwotnych detali zachowały się w ościeżach wejścia piaskowcowe tablice z herbem Godziemba i nazwiskiem fundatora akademii, otwór okienny przebity na wysokości dawnego muru obronnego, wnęki ścienne ze śladami polichromii, relikty kilku zamurowanych okien oraz przejście na nieistniejącą już wieżę latrynową. Obecnie w budynku mieści się Muzeum Archidiecezjalne z zabytkami sztuki sakralnej, ale także i obiektami świeckimi. W pobliżu, na elewacji XVI-wiecznej kanonii, widoczny jest zachowany mur obronny Lubrańskiego z blankowanym przedpiersiem.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Skuratowicz J., Akademia Lubrańskiego, Poznań 2017.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 1, architektura sakralna, Kalisz 2007.