Historia
Pierwsza informacja o zabudowaniach sakralnych w Posadzie Rybotyckiej odnotowana została w źródłach pisanych w 1367 roku, kiedy to król Kazimierz Wielki nadał Stefanowi Węgrzynowi, protoplaście rodu Rybotyckich herbu Sas, ziemie leżące w górnym biegu rzeki Wiar. Oprócz wsi królewskich Rybotycze, Huwnik i Sierakościów, dokument nadania odnotował trzy monastyry: Honufry, Siemionów oraz Trójcę. Powstały one zapewne jeszcze przed przyłączeniem Rusi Czerwonej do Korony, prawdopodobnie w konstrukcji drewnianej. Według dokumentu z 1407 roku monastyr św. Onufrego wchodził w skład uposażenia biskupów przemyskich, ale najprawdopodobniej dotyczyło to klasztoru o tym samym wezwaniu w Ławrowie.
W XV wieku na miejscu pierwotnej drewnianej cerkwi św. Onufrego wzniesiona została budowla murowana. Przebudowa wynikała zapewne z usytuowania przy ważnym szlaku komunikacyjno – handlowym z Dobromila do Birczy i dalej na Sanok. Cerkiew stanowiła również oparcie i zabezpieczenie dla miejscowego osadnictwa. Ponadto awans w 1494 roku osady Rybotycze do rangi miasta, zapewne wpłynął na zmianę charakteru nieodległej Posady Rybotyckiej, którą zaczęto traktować jako przedmieście. W 1505 roku odnotowana została ona jako „oppidum suburbis alias Possada”. W tym samym roku przeszła też na własność braci Stanisława i Rafała Kormanickich.
W 1524 roku turecko-tatarski najazd spustoszył okolice Rybotycz. Prawdopodobnie spalony został drewniany monastyr przy cerkwi św. Onufrego, która sama została uszkodzona od ognia. Odbudowa cerkwi, zapewne prowadzona z inicjatywy właściciela Posady z rodu Kormanickich, doprowadziła do powiększona o murowaną wieżę oraz ufortyfikowania całego założenia. Wzniesiony został także nowy szczyt wschodni oraz wzmocniona została uszkodzona arkada tęczy. Po zakończeniu odbudowy wnętrze cerkwi pokryte zostało polichromiami, powstałymi prawdopodobnie przy udziale miejscowych budowniczych, którzy swe umiejętności wynieśli z warsztatów późnogotyckich (wskazywałby na to skład tynków położonych pod malowidłami).
Na przełomie XVI i XVII wieku postępy reformacji doprowadzić mogły do czasowego przekształcenia cerkwi na zbór ariański, choć informacja o tym była efektem późniejszej, niepotwierdzonej tradycji. Następnie przy budynku funkcjonować miał monaster bazylianów, w ramach którego cerkiew mogła być ośrodkiem pielgrzymkowym (odwiedzający cerkiew pozostawili na ścianach dość liczne podpisy, z których najstarszy utworzony został w 1501 roku). Monastyr zlikwidowany został najpóźniej w XVIII wieku, a przed 1771 rokiem cerkiew stała się budowlą parafialną. W okresie międzywojnia zabytkowa budowla poddana została remontowi, w trakcie którego między innymi założono blaszane dachy i wykonano murowane schody na piętro wieży. Od 1947 roku cerkiew, pomimo dobrego stanu zachowania, pozostawiona została jako nieużytkowana. Odkrycie w latach 60-tych polichromii ściennych wpłynęło na decyzję o przeprowadzonej w latach 1983-1985 renowacji.
Architektura
Cerkiew zbudowana została na niewielkim wzniesieniu, stanowiącym cypel większego grzbietu, otoczonym od strony południowej i wschodniej doliną rzeki Wiar, a od północy doliną jednego z jej dopływów. Po stronie zachodniej miejsce połączenia cypla z wyższą częścią wzgórza odcięto przekopem. Ponadto teren cypla zabezpieczono kamiennym murem, a kolejny mur otoczył cerkiew wraz z sąsiednimi zabudowaniami mieszkalno – gospodarczymi oraz być może monastyrem. Brama wiodąca od strony wsi, połączona z szerokimi kamiennymi schodami, zapewne znajdowała się w zewnętrznym murze po stronie zachodniej. Mur miał również furtę po stronie wschodniej, połączoną z węższymi schodami prowadzącymi do zabudowań mieszkalnych.
Cerkiew zbudowano z łamanego piaskowca o formie wąskich płyt łączonych zaprawą wapienno – piaskową. Utworzona została z prawie kwadratowej w planie nawy o wymiarach 6,3 x 6,4 metra, krótkiego, prostokątnego prezbiterium po stronie wschodniej o wielkości wnętrza 3,4 x 4,3 metra oraz wąskiej i wydłużonej partii wieżowej po stronie zachodniej, w przyziemiu mieszczącej kruchtę wielkości 2,1 x 3,5 metra i babiniec o wymiarach 3 x 3,6 metra. Wieża z nieco zwężającymi się ku górze murami dobudowana została na początku XVI wieku, kiedy to połączono ją z nawą za pomocą niższego łącznika. Być może w XV wieku na jej miejscu funkcjonowała wieża konstrukcji drewnianej. Pierwotny układ cerkwi z kwadratową nawą i węższym, prosto zamkniętym prezbiterium był bardzo zbliżony do gotyckich kościołów, odmienna była natomiast bryła z wysoką nawą podobną do wieży, co było wynikiem mieszania się architektury łacińskiej z tradycją obrządku bizantyńsko-ruskiego.
Wszystkie narożniki świątyni wsparte zostały ukośnikowymi przyporami. Dwie dodatkowe przypory umieszczono też pośrodku południowej i północnej ściany nawy. Każdą z części cerkwi: wieżę, nawę i prezbiterium, przykryto osobnymi dachami, nad dwoma pierwszymi czterospadowymi, nad prezbiterium dwuspadowym, opartym na późnogotyckim szczycie dekorowanym malowanym boniowaniem. Szczyt ten zastąpiony został na początku XVI wieku nowym szczytem schodkowo – sterczynowym, w związku z założeniem wyższego dachu nad prezbiterium. Sterczyna na osi wyróżniona została ośmiobocznym kształtem i fryzem z cegły kładzionej pod skosem. Pozostałe sterczyny otrzymały formę czworoboczną. Możliwe, iż po przebudowie z początku XVI wieku, która nadała cerkwi charakteru obronnego, na wysokości jej poddaszy zainstalowano ganki hurdycji.
Wejście do cerkwi wiodło dwoma niskimi arkadami kruchty w przyziemiu wieży, umieszczonymi od północy i południa, zamkniętymi nieco spłaszczonymi łukami półkolistymi. Kolejne wejście do budynku umieszczono w południowej ścianie nawy oraz w zachodniej ścianie wieży, gdzie na pierwsze piętro wtórnie poprowadzono kamienne schody, a pierwotnie mogła tam funkcjonować drabina. Nawę oświetlały dwa obustronnie rozglifione okna południowe, prezbiterium podobne, ale nieco mniejsze pojedyncze okna od wschodu i południa. Na piętrze wieży utworzono bardzo szeroko i obustronnie rozglifione, półkoliście zamknięte, zwężające się ku górze otwory strzeleckie. Jeden taki otwór przebito od północy, dwa od południa. Żadnych strzelnic nie miało najwyższe piętro wieży, natomiast najeżone nimi zostało poddasze nawy, gdzie z każdej strony świata symetrycznie przebito po dwie. Uzyskały one odmienną formę niż w wieży, bowiem od strony wewnętrznej zamknięte zostały prosto, a od zewnątrz półkoliście. Dwa małe otwory strzeleckie o uskokowych zwieńczeniach posiadała również ściana szczytowa prezbiterium.
Wewnątrz cerkwi wszystkie pomieszczenia przyziemia przykryte zostały kolebkami, co musiało znaczącą polepszyć właściwości przeciwpożarowe budowli. Pozbawiony okien babiniec otwarty został na nawę półkolistą arkadą. Prezbiterium natomiast oddzielono od nawy ścianą z dwoma niesymetrycznie przeprutymi przejściami. Przykryte drewnianymi stropami górne kondygnacje wieży oraz poddasze nad nawą pełniły funkcje obronne, przy czym zachodnie pomieszczenie piętra wieży połączone zostało szeroką arkadą z krótkim pomieszczeniem wschodnim przykrytym kolebką. Z kondygnacji tej pierwotnie zejście prowadziło na chór muzyczny w nawie oraz za pomocą drewnianych schodów na drugie piętro wieży. Nieoświetlone pomieszczenie na drugim piętrze wieży skomunikowane było z poddaszem między wieżą a nawą, a dalej z poddaszem nawy, gdzie obrońcy mieli dostęp do wspomnianych powyżej ośmiu strzelnic. Stamtąd można było przejść do niżej osadzonego poddasza nad prezbiterium.
W XVI wieku wszystkie ściany i sklepienia prezbiterium oraz nawy pokryte zostały polichromiami. Nie stanowiły one pierwotnego wystroju wnętrza budowli, ale powstały stosunkowo niedługo po jej wzniesieniu, gdyż przed ich utworzeniem jedynie dwukrotnie ściany pokryto pobiałą. W prezbiterium przedstawiały sceny figuralne, ułożone w poziome pasy, które pierwotnie zajmowały całą powierzchnię kolebkowego sklepienia, a także ścian, za wyjątkiem strefy najniższej, pokrytej iluzjonistyczną draperiowaną zasłoną. Załamania ścian w narożach pomieszczenia oraz przy glifach okiennych nie stanowiły pionowych podziałów pojedynczych przedstawień, rozciągały się one bowiem nawet na kilku tak rozczłonkowanych powierzchniach, co było charakterystyczne dla monasterów mołdawskich z XV-XVI wieku. Pośród postaci ukazany był Bóg, Chrystus, aniołowie, święci, apostołowie w trakcie Ostatniej Wieczerzy, orszak biskupów, czy Matka Boska na tronie. Ukazano je na neutralnym tle, niekiedy dwubarwnym, oddzielonym białym konturem, z motywami architektonicznymi i pejzażami tworzącymi scenografię. Sceny tworzyły przemyślaną, integralną i zamkniętą całość, całkowicie niezależną od oddzielonej kamienną przegrodą nawy.
W nawie nieco młodsze malowidła utworzyły kilka oddzielnych tematów, rozłożonych na ścianach zgodnie z obowiązującym w sakralnej sztuce bizantyńskiej porządkiem hierarchicznym. Najwyżej, na sklepieniu obrazującym sferę niebiańską, umieszczony został Bóg w otoczeniu niebieskich duchów czystych. Poniżej znaleźli się ojcowie Kościoła i święci hierarchowie, obradujący nad prawdami wiary na soborach powszechnych. Jeszcze niżej umieszczono wątki ewangeliczne z rozbudowanymi tematami bożonarodzeniowymi i pasyjnymi, a najniżej symboliczną kotarę. Ściany podzielono na horyzontalne pasy grubymi liniami, w których stosunkowo regularnie i harmonijnie rozłożono kwatery z przedstawieniami narracyjnymi i reprezentacyjnymi, wielo- i jednopostaciowymi. Sceny figuralne zostały umieszczone także na glifach okien. Ornamenty roślinne stosowano rzadko, w celu zapełnienia pustych od postaci przestrzeni. Całość, za sprawą większych powierzchni elewacji nawy od prezbiterium, uzyskała lepsze rozplanowanie, symetrię i harmonię.
Stan obecny
Cerkiew św. Onufrego w Posadzie Rybotyckiej jest bardzo ważną budowlą późnośredniowiecznego pogranicza polsko – ruskiego, najstarszą w Polsce murowaną świątynią obrządku wschodniego o cechach obronnych. Wagę budowli podnoszą częściowo zachowane polichromie rusko-bizantyńskie z XVI wieku, odkryte pod nowożytnymi tynkami dopiero w latach 60-tych XX wieku. W najlepszym stanie przetrwały one w prezbiterium, ale wtórnie obniżone parapety okien uszkodziły fragmenty polichromii pod otworami. Niestety niemal całkowitemu zniszczeniu uległy malowidła na sklepieniu nawy oraz w niższych partiach jej ścian. Najlepiej zachowały się w najwyższym pasie ściany tęczowej, gdzie miejscami widać wszystkie warstwy malatury, na pozostałych zaś powierzchniach muru dostrzec można jedynie niewyraźne zarysy.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Frazik J.T., Wstępne badania architektoniczne cerkwi w Posadzie Rybotyckiej pow. Przemyśl, „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego” tom 6/1968.
Gdaniec J., Najstarsza murowana cerkiew obronna w Polsce, „Ziemia 1979”, Warszawa 1982.
Gronek A., Dzieje konserwacji malowideł w cerkwi pw. św. Onufrego w Posadzie Rybotyckiej, „Ochrona Zabytków”, 62/4 (247), 2009.
Gronek A., Opuszczone dziedzictwo. O malowidłach w cerkwi św. Onufrego w Posadzie Rybotyckiej, Kraków 2015.
Pudełko E., Badania wykopaliskowe w Posadzie Rybotyckiej pow. Przemyśl, „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego” tom 6/1968.