Historia
Wieś Popowice w przekazach pisanych pojawiła się w drugiej ćwierci XIII wieku („Popowycze”), kiedy to testamentem Jana, prepozyta z Rudy i kanonika gnieźnieńskiego, przekazano ją na rzecz rudzkiego kościoła św. Wojciecha. W okresie tym w Popowicach zapewne nie było jeszcze żadnej świątyni. Kaplicę podporządkowaną parafii w Kadłubie odnotowano dopiero w 1459 roku. W owym popowickim „oraculum” msze odprawiać miał co trzecią niedzielę pleban z Kadłubia. W początkach XVI wieku na miejscu kaplicy wybudowano większy kościół pod wezwaniem Wszystkich Świętych, będący jednak nadal świątynią filialną. W 1668 roku został on po raz pierwszy dokładniej opisany, w związku z przeprowadzoną wówczas wizytacją kanoniczną. Prawdopodobnie jeszcze w XVII wieku został powiększony o wieżę. Przebudowano też zakrystię i wstawiono dwa dodatkowe ołtarze z fundacji kanonika Andrzeja Bogusławskiego. W 1730 roku zniszczeniu ulec miała dzwonnica. Remonty kościoła prowadzono w latach 1752-1780, a następnie 1797-1810. Ostatnia gruntowna renowacja miała miejsce w okresie 1981-1984.
Architektura
Kościół wybudowany został na płaskim terenie, po północnej stronie traktu przebiegającego równoleżnikowo przez wieś, na ogrodzonym obszarze otoczonym drzewami, które zapewne miały chronić drewniana budowlę przed wiatrem i uderzeniami piorunów. Budowlę dokładnie zorientowano względem stron świata, czemu zapewne sprzyjała duża ilość wolnego miejsca i brak większych przeszkód naturalnego ukształtowania terenu. Jedynie po północnej stronie opadał on lekko w stronę niewielkiego strumienia przepływającego przez wieś równolegle do traktu.
Pod koniec średniowiecza kościół składał się z prawie kwadratowej w planie nawy oraz węższego, trójbocznie zamkniętego na wschodzie prezbiterium, do którego od północy przystawiona była zakrystia. Reprezentował więc rzut typowy dla późnogotyckich kościołów z okolic Wielunia. Być może już pierwotnie od południa wejście poprzedzała niewielka kruchta, ale początkowo kościół był budowlą bezwieżową, wyposażoną jedynie w sygnaturkę na kalenicy dachu i ewentualnie wolnostojącą w pobliżu dzwonnicę. Bryłę kościoła wzniesiono z drewna modrzewiowego, w konstrukcji zrębowej, na niskiej podwalinie, czyli najniższej belce zrębu, utworzonego przez wieniec łączonych w narożnikach bez ostatków bali.
Nawa i prezbiterium przykryte zostały wysokim dachem o stromych połaciach, typowym dla architektury późnogotyckiej. Obie części kościoła uzyskały wspólną kalenicę, przy czym wzorem innych późnośredniowiecznych kościołów z regionu wielkopolski rozpiętość więzarów dostosowano do szerszej nawy. Dzięki temu wokół węższego prezbiterium utworzony został szeroki nadwieszony okap. By ściśle związać konstrukcję ścian nawy i prezbiterium z więźbą dachową, a także zabezpieczyć więźbę dachową, wzmocniono je dekorowanymi zaczepami, czyli pionowymi belkami, które za pomocą czopa i nakładki połączono tuż przy samych ścianach z wysuniętymi przed lico belkami stropowymi. Dach kościoła w XVI wieku przypuszczalnie pokrywał gont, osadzony na storczykowej więźbie dachowej, dwujętkowej, złożonej z trzynastu kozłów krokwiowych (pięciu nad nawą, ośmiu nad prezbiterium). Usztywnienie konstrukcji zapewniono ryglami i zastrzałami tworzącymi tak zwane krzyże św. Andrzeja.
Okna doświetlające wnętrze kościoła tradycyjnie utworzono od południa i wschodu, pozostawiając stronę północną pełną. Wynikało to zapewne ze względów symbolicznych, bowiem stronę północną identyfikowano z siłami zła, ale istotne mogły być również względy praktyczne, w postaci chęci ograniczenia zimna kosztem okien w elewacji, gdzie ilość światła słonecznego była najmniejsza. Otwory okienne były czworoboczne, profilowane, wypełnione kutymi kratami. Wejście do nawy wiodło od południa i zachodu. W tym drugim znajdował się profilowany skręconym spiralnie wałkiem portal, zamknięty dwoma łukami w górnych narożnikach, tworzącymi wklęsłość w środkowej części. Wewnątrz podłoga nawy wykonana została z desek kładzionych bezpośrednio na gruncie, w prezbiterium lekko wywyższona.
Stan obecny
Kościół w Popowicach należy do najcenniejszych późnogotyckich budowli sakralnych z regionu Wielkopolski. Zachował pierwotny układ przestrzenny, powiększony o nowożytną, ale pozbawioną rzucających się w oczy barokowych elementów wieżę. Oryginalny jest zrąb ścian budynku i więźba dachowa, efektem późniejszych remontów natomiast szalunek, gont dachowy i wieżyczka na sygnaturkę. Na uwagę zasługują późnogotyckie odrzwia prowadzące z kruchty południowej do nawy, przeniesione w trakcie remontu z lat 80-tych XX wieku. Wtedy też zaginąć miał bardzo cenny późnogotycki portal zachodni, być może obecnie przykryty szalunkiem ścian.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Brykowski R., Polskie kościoły drewniane. Straty wojenne – straty pokojowe. Wołyń i wieluńskie, „Ochrona Zabytków”, 2/1994.
Figlus T., Późnogotyckie kościoły typu wieluńskiego – problem identyfikacji, uwarunkowań genetyczno-osadniczych i współczesnych walorów kulturowych, „Studia z Geografii Politycznej i Historycznej”, tom 9-10 (2020).
Langner D., Kościoły drewniane ziemi wieluńskiej na tle typów ościennych (do końca XVII wieku), Kraków 2023.