Historia
Zamek w Podgrodziu wzniesiony został w pierwszej połowie XIV wieku, ale możliwe, że jego budowa nigdy nie została ukończona, nie wykonano bowiem pełnego obwodu murów, a także pozostawiono pryzmy zgromadzonego, nigdy nie wykorzystanego kamienia. Z drugiej strony na zamkowym wzgórzu zaległo wiele zabytków ruchomych, sugerujących mieszkalno – gospodarcze użytkowanie zamku. Przyczyny zaniechania budowy i opuszczenia zamku nie zostały przekazane przez źródła pisane. Z pewnością nie miały na tą decyzję wpływu wojny, niepokoje wewnętrzne, czy inne działania zbrojne, gdyż okoliczne ziemie zostały spustoszone dopiero przez najazd tatarski z początku XVI wieku. Być może przerwanie prac związane było ze śmiercią inicjatora budowy, kłopotami finansowymi lub podjęciem decyzji o przeniesieniu się do dworu w Ćmielowie.
Wieś Podgrodzie pojawiła się w źródłach pisanych w 1497 roku, w związku z nadaniem jej notariuszowi królewskiemu Janowi Chlewiczskiemu z rodu Odrowążów. Wiadomo, iż była to wówczas mała osada, w 1504 roku zasiedlona jedynie przez trzech zagrodników, w której znajdował się ponadto młyn wodny o dwóch kołach. Przypuszczalnie starsza wzmianka z 1388 roku o zamku ćmielowskim („castrum Sczmelow”) dotyczyła zamku w Podgrodziu. Dokument ten potwierdzał sprzedaż majątku przez braci Marcina i Mikołaja, od których zakupu dokonał Gniewosz z Dalewic późniejszy kasztelan sandomierski i podkomorzy krakowski. Natomiast wzmianki z 1509 roku o burgrabim „castri Sczmyelowiensis” Janie Barszyckim oraz z 1510 roku o „castrum Sczmyelow” raczej nie odnosiły się już do zamku w Podgrodziu, ale do drewnianego dworu, czy też gródka, jaki funkcjonował na miejscu późniejszego murowanego zamku w Ćmielowie.
W 1519 roku kasztelan sandomierski Mikołaj z Szydłowca odstąpił swemu bratu Krzysztofowi część dóbr ćmielowskich, w tym między innymi wieś „Podgrodzye”. Przynależność Podgrodzia do majątku ćmielowskiego powodowała, iż również w późniejszych latach stary zamek przejmowany był przez posiadaczy Ćmielowa, choć z pewnością nie pełnił już wówczas funkcji mieszkalnej, przejętej przez nowsze założenie na wyspie ćmielowskiej, zbudowane w latach 1519-1527. Dokument z 1532 roku potwierdzający posiadanie przez Krzysztofa Szydłowieckiego zamku i miasta Ćmielów z pewnością dotyczył późnogotyckiej budowli, natomiast Podgrodzie wymienione zostało z osobna pośród innych wsi majątku.
Architektura
Zamek znajdował się na cyplowatym wzniesieniu, które pierwotnie było częścią skraju poprzecinanej licznymi wąwozami wysoczyzny, o miejscami stromych i skalistych krawędziach. Wzgórze wżynało się w dolinę po stronie zachodniej i płynącą nią licznymi meandrami rzekę Kamienną. Od nasady zostało odcięte głęboką suchą fosą o łukowatym zarysie i głębokości około 7-8 metrów, co utworzyło stożkowate wzgórze ze spłaszczoną kulminacją. Jej powierzchnia miała około 25 metrów średnicy i lekki spadek ku zachodowi, a poziom dziedzińca wznosił się nad zachodnim podnóżem wzniesienia na około 20 metrów.
Plan zamku dostosowano do kształtu wzniesienia, dlatego był zbliżony do koła, złożony z wielu prostych i krótkich odcinków. Mur obwodowy o grubości od 1,1 do 1,4 metra powstał wzdłuż północnej i zachodniej krawędzi. Wykonano go z nieobrobionego kamienia, spajanego zaprawą. W narożniku południowo – zachodnim połączono z nim wieżyczkę o wymiarach 4 x 4,8 metra, posadowioną na skalnej wychodni. Zapewne miała ona flankować wejście na zamek i służyć obserwacji okolicy. Grubość jej ścian była mniejsza niż grubość murów obwodowych, wynosiła zaledwie 0,9 metra, dlatego nie mogła być zbyt wysoka. Ponadto była otwarta od strony dziedzińca zamku. Podział na kondygnacje zapewne miała drewniany.
Zabudowę mieszkalną i gospodarczą zamku prawdopodobnie chciano dostawić do północno – zachodniego i północnego odcinka murów, przy czym budynek północno – zachodni planowany był jako podpiwniczony. Z racji usytuowania w najbezpieczniejszym miejscu, przy najwyższych stokach wzniesienia, zapewne miał być traktowany jako główna część mieszkalna. Brama wjazdowa na dziedziniec prawdopodobnie znajdowała się po jego przeciwnej stronie, gdzie musiał być przerzucony drewniany most nad fosą.
Stan obecny
Do czasów współczesnych na terenie zamku przetrwał zachodni fragment muru obwodowego, dobrze widoczny na wzgórzu z pobliskiej wiejskiej szosy. Składa się z kilku załamanych względem siebie odcinków o maksymalnej wysokości 2 metrów ponad górną płaszczyznę wzgórza, w tym z ryzalitowej wieżyczki. Czytelna jest również sucha fosa po stronie wschodniej i południowej, obecnie nieco spłycona do głębokości około 5,5 metra. Wstęp na teren zamku jest wolny, za wyjątkiem znajdujących się u podnóża wzniesienia prywatnych zabudowań mieszkalno – gospodarczych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kuczyński J., Średniowieczny zamek w Podgrodziu, gmina Ćmielów, województwo tarnobrzeskie, “Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach”, nr 16/1988.
Lasek P., Obronne siedziby rycerskie i możnowładcze w czasach Kazimierza Wielkiego [w:] Wielkie murowanie. Zamki w Polsce za Kazimierza Wielkiego, red. A.Bocheńska, P. Mrozowski, Warszawa 2019.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Wróblewski S., Zamki i dwory obronne województwa sandomierskiego w średniowieczu, Nowy Sącz 2006.