Historia
Płock już przed połową XIII wieku miał obwarowania drewniano-ziemne, ale otaczały one zapewne tylko Stare Miasto. Nie wiadomo, czy system ten był rozszerzony na całość zespołu po jego scaleniu. W każdym razie te wczesne obwarowania były nieskuteczne, bowiem w XIII i pierwszej połowie XIV wieku miasto kilkakrotnie niszczono, a kronikarz Jan Długosz uzasadnił decyzję budowy murów obronnych koniecznością zabezpieczenia Płocka przed napadami Litwinów. Budowę miejskich murów obronnych rozpoczęto w 1353 roku. Otoczyły one całe miasto, również od strony Wisły. Ogólny koszt budowy obliczać można na 8000 grzywien, a ponieważ wiadomo, że dysponowano na ten cel sumą 500 grzywien rocznie, prace powinny były trwać 16 lat. Mimo iż miasto było od dawna zorganizowane i na pewno niebiedne, król pokrywał 80% potrzebnych sum, a mieszczanie tylko 20%. Decyzja Kazimierza Wielkiego co do fortyfikacji Płocka była zgodna z ogólnym kierunkiem jego działalności obronnej. Ale przedsięwzięcie to miało też znaczenie szczególne, chodziło bowiem o umocnienie miasta świeżo włączonego do królestwa.
Niewiele wiadomo o pracach modernizacyjnych przy murach. Być może w późniejszym okresie wykonano fosy i wały oraz rozbudowano bramę Dobrzyńską. W 1502 roku kapituła płocka poleciła Piotrowi siodlarzowi, witrykowi bractwa religijnego przy katedrze wypłacić dwie kopy groszy na naprawę murów miasta i zamku. Stały dopływa gotówki zapewniało na naprawę obwarowań przeznaczenie części dochodu z piwnicy miejskiej pod ratuszem oraz dochody z kramów prowadzących sprzedaż śledzi i innych ryb, na co zezwolił król Zygmunt I.
W 1532 roku nastąpiło katastrofalne obsunięcie się skarpy wiślanej, w wyniku czego runęła część zamku i znaczny odcinek muru obronnego. Nie został on już odbudowany. Poważnych zniszczeń doznał Płock wraz ze swymi obwarowaniami w czasie wojen szwedzkich, od których datuje się upadek fortyfikacji. W XVIII wieku nastąpiła w wielu punktach miasta likwidacja ulicy podmurnej, zabudowa murów i adaptacja baszt. Sporadyczne rozbiórki obwarowań zaczęły się w końcu XVIII wieku, a w 1803 roku władze pruskie wydały zarządzenie o całkowitej rozbiórce.
Architektura
Płock miał kształt wydłużony wzdłuż skarpy wiślanej. Zachodni narożnik miasta był zaokrąglony, a w części południowo – wschodniej miasto zwężało się obustronnie. Powierzchnia miasta w murach wynosiła ponad 18 ha, długość linii obwarowań wynosiła około 1800 metrów. Mury obronne obiegała od miasta uliczka podmurna. Południowo-zachodni odcinek tej ulicy tworzyła ul. Nadwiślańska, która w 1532 roku znikła wraz z murami w wyniku obsunięcia się skarpy.
Mur obronny zbudowany był z cegły wiązanej w wątku polskim i posadowiony na kamiennym fundamencie. Grubość nadziemnej części muru wynosiła około 1,7 – 1,9 metra, wysokość według umowy powinna wynosić 9,3 metra ponad fundamentem. Rodzaj zwieńczenia nie jest znany. Obwarowania zaopatrzone były w baszty rozmieszczone na całym obwodzie i na podstawie przekazów ikonograficznych można zlokalizować 19 z nich, od północnego wschodu, północnego zachodu i częściowo od strony Wisły. Pierwotnie było ich o kilka więcej, wiadomo bowiem, że baszty występowały także w dalszej części południowo-wschodniego boku miasta. Na znanych odcinkach rozstaw baszt wynosił 35—65 metrów w osiach, był więc tylko w paru wypadkach zgodny z zaleceniami dokumentu z 1353 roku. Wszystkie baszty były jednakowe: prostokątne w planie, występujące przed mur obronny na zewnątrz i otwarte do wnętrza miasta. Miały wymiary 8,2 X 5,5 metra i wystawały na zewnątrz muru obronnego na 3,8 metra. Wysokość baszt nie jest znana, ale grubość ich muru wynosiła około 2-2,15 metra. W XV wieku przynajmniej ich część została zamknięta ścianą od strony miasta.
Miasto miało trzy bramy: Grodzką, czyli Wyszogrodzką od wschodu, Bielską od północnego wschodu i Dobrzyńską od północnego zachodu. Bramy Bielska i Grodzka mieściły się w pojedynczych, prostokątnych wieżach przejazdowych, przy czym pierwsza z nich osadzona była na osi muru obronnego, a Grodzka występowała przed mur obronny na zewnątrz. Wątpliwości budzi kształt bramy Dobrzyńskiej. Jako jedyna w Płocku była dwuczłonowa, składała się więc zapewne z wieży bramnej i przedbramia, może dostawionego później. Część wewnętrzna bramy, w sposób nie spotykany w innych miastach w tym czasie, wysunięta była całkowicie do wnętrza miasta. Dzięki badaniom archeologicznym znane są wymiary wieży bramy Bielskiej, wynosiły one w planie 8 x 8,55 metra, a dostawione na początku XV wieku przedbramie miało 8,45 metra długości i szerokość równą wieży bramnej. Dostęp do bramy zapewniał drewniany most przerzucony ponad fosą. Prócz wymienionych bram w rejonie południowego narożnika miasta znajdowała się furta Zamkowa, funkcjonująca jako wjazd do zamku przez most nad fosą oraz prawdopodobnie druga furta służąca jako zejście nad Wisłę.
Od północnego – zachodu i północnego – wschodu, tj. na całej przestrzeni gdzie obwarowania biegły po płaskim terenie, mury obronne wzmocnione były od strony zewnętrznej fosą z wodą i wałem. Mogły to być elementy pierwotne lub powstać później w wyniku rozbudowy pasa obwarowań. Ta druga hipoteza wydaje się bardziej prawdopodobna, gdyż w umowie z 1353 roku brak jest wzmianki o fosie. Badania archeologiczne odkryły, iż fosa miała na rożnych fragmentach od 20 do 35 metrów szerokości i skośnie uformowane brzegi. Ich stok wewnętrzny uformowano sięgającą muru glinianą ławą. Wzdłuż przeciwstoku biegła kryta droga moszczona dranicami i osłaniana palisadą. Głębokość fosy wynosiła około 4 metrów.
Stan obecny
Fragment muru o długości 15 metrów i wysokości do 5 metrów zachował się w północno-wschodniej części obwodu, obok dawnej bramy Bielskiej. Drugim istniejącym elementem obwarowań jest baszta przy ul. Okrzei róg Zduńskiej, stanowiąca dziś część domu mieszkalnego. Inne fragmenty muru obronnego, obecnie niewidoczne, tkwią zapewne w murach budynków, przede wszystkim nieparzystej strony ul. Kwiatka.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Płock wczesnośredniowieczny, red. A. Gołembnik, Warszawa 2011.
Widawski J., Miejskie mury obronne w państwie polskim do początku XV wieku, Warszawa 1973.