Historia
Początkowo uważano, iż początki kolegiaty płockiej sięgały roku 1150, kiedy Dobiechna, wdowa po wojewodzie Wojsławie ufundowała na podgrodziu kościół i utworzyła fundusze dla 5 kanoników. Fundacja ta jednak nie miała nic wspólnego z późniejszą kolegiatą książęcą, która została wzniesiona na przełomie pierwszej i drugiej ćwierci XIII wieku, po pożarze grodu na Wzgórzu Tumskim i w efekcie tymczasowemu przeniesieniu siedziby książęcej przez Konrada Mazowieckiego na teren późniejszego, średniowiecznego miasta. Do jej budowy książę Konrad zapewne sprowadził wykwalifikowany warsztat ze Śląska, tworzący podobne detale architektoniczne z kościołami cysterskimi w Trzebnicy i Henrykowie oraz z kościołem parafialnym w Nysie, czy franciszkańskim we Wrocławiu. Na decyzję tą wpływ miał zapewne fakt, iż Śląsk, spośród wszystkich księstw piastowskich, miał największą liczbę wykwalifikowanych robotników.
Około 1240 roku patronat nad kościołem kolegiackim przejął książę Bolesław, syn Konrada Mazowieckiego, a w 1249 roku potwierdzono źródłowo w kolegiacie scholastyka, co świadczyłoby o funkcjonowaniu szkoły kolegiackiej. Później, do 1356 roku, kościół pełnił także funkcję świątyni parafialnej dla rozwijającego się miasta. Obok kościoła dominikanów był drugą ceglaną budowlą w mieście. Około 1300 roku kolegiata została przebudowana w stylu gotyckim, natomiast w latach 70-tych XV wieku do fasady od strony Wisły dobudowano monumentalną wieżę, w której pierwotnie funkcjonowała kaplica Świętego Krzyża i kapitularz.
W 1611 roku sprowadzeni do Płocka jezuici zostali ulokowani obok kolegiaty i rozpoczęli działalność edukacyjną. Wysoki poziom nauczania doprowadził do podniesienia szkoły do rangi kolegium, przez co w latach 1675-1682 obok kościoła powstał nowy murowany gmach. W 1731 roku podupadła już kolegiata przeszła na własność jezuitów, którzy przeprowadzili jej barokową przebudowę, przerwaną przez kasatę zakonu w 1773 roku. Majątek i szkołę przejęła wówczas Komisja Edukacji Narodowej, a dawna kolegiata została podzielona kondygnacjami na sale lekcyjne i kaplicę. Po rozbiorach działalność szkoły kontrolowały władze, najpierw pruskie, po 1815 roku rosyjskie. W latach 60 i 70-tych XX wieku nastąpiła rozbudowa szkoły, przeprowadzono także kompleksowe badania architektoniczne i remont zabytkowych budynków.
Architektura
Kolegiata z XIII wieku została wzniesiona jako budowla trójnawowa o korpusie długości około 20 metrów, z kwadratowym prezbiterium o szerokości nieznacznie węższej (0,9 metra) niż nawa główna, zakończonym od wschodu apsydą. Fasada zachodnia najprawdopodobniej zwieńczona była parą czworobocznych wież. W dłuższych ścianach korpusu okna znajdowały się w każdym przęśle, za wyjątkiem środkowego przęsła nawy południowej, gdzie usytuowano jedyne wejście do kościoła i zachodniego przęsła nawy północnej. Okna miały dwie formy: stosunkowo duże, zamknięte półkoliście, rozglifione do wnętrza oraz mniejsze zamknięte u góry płasko i rozglifione (okno w ścianie zachodniej i w zachodnim przęśle nawy południowej). Nawa główna przewyższała nawy boczne, jednak nie wiadomo czy na tyle by posiadać własne okna.
Nawy boczne zostały zwieńczone sklepieniami krzyżowymi i dachami pulpitowymi, poza przęsłami zachodnimi, które tworząc przyziemia wież sklepione były kolebkowo. W zachodniej części kościoła znajdowała się empora, której przyziemie otwierało się na nawę główną dwiema arkadami wspartymi na środkowym filarze. Nie wiadomo czy piętra wież stanowiły poszerzenie empory zachodniej, czy tylko służyły jako przejścia na tą emporę. Empory znajdowały się również (co rzadkie w kościołach na terenie Polski) nad nawami bocznymi. Z powodu braku zewnętrznych przypór, najprawdopodobniej nie były one sklepione. Z chóru można było przejść do umieszczonych w narożnikach prezbiterium i korpusu aneksów, mieszczących klatki schodowe wiodące na empory boczne. We wnętrzu aneksy te były cylindryczne. Ich funkcja łącznika chóru z emporami, świadczy o tym, iż galerie boczne wykorzystywane były raczej do celów liturgicznych (w kolegiatach msze były bardzo uroczyste), natomiast trybuna zachodnia zapewne służyła władcy. Prezbiterium zostało zwieńczone sklepieniem krzyżowo – żebrowym; być może rozwiązanie takie zastosowano również w nawie głównej, lecz nie ma na to wystarczających dowodów.
Około 1300 roku usunięto empory i nadbudowano mury obwodowe oraz przedłużono prezbiterium ku wschodowi. Nowy, zakończony od wschodu wielobocznie chór wzmocniono przyporami i nakryto sklepieniem krzyżowo – żebrowym. Południowy aneks prezbiterium zastąpiono nowym, większym i prostokątnym w planie. W XV wieku do korpusu świątyni od zachodniej strony dobudowano czworoboczną, masywną wieżę.
Stan obecny
Przeprowadzone badania archeologiczne i źródłowe wskazują, że kolegiata św. Michała była jedną z najwcześniejszych budowli gotyckich na terenie Polski, a powstała przy niej szkoła jest najstarszą w Polsce. Obecnie głównym widocznym z zewnątrz średniowiecznym elementem kolegiaty jest XV-wieczna gotycka wieża. Reszta budowli przebudowanej w XVIII wieku na szkołę zatraciła cechy pierwotne. Z myślą o turystach w podziemiach kolegiaty powstała ścieżka dydaktyczna eksponująca odkryte zabytki okresu romańskiego i gotyckiego. Na zewnątrz budynku, wzdłuż elewacji północnej i południowej, wykonano obniżenia terenu, pozwalające na ekspozycję m.in.romańskiego portalu wejściowego wraz ze zdobiącą go płaskorzeźbą kamiennego lwa warującego u drzwi kościoła, partii ścian przyziemia z okresu romańskiego czy gotyckiej zakrystii. Można także podziwiać panoramę miasta z tarasu widokowego na szczycie wyremontowanej gotyckiej wieży.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kunkel R.M., Architektura gotycka na Mazowszu, Warszawa 2005.
Płock wczesnośredniowieczny, red. A. Gołembnik, Warszawa 2011.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.
Żabicki J., Leksykon zabytków architektury Mazowsza i Podlasia, Warszawa 2010.