Historia
Gródek wraz z wieżą zbudowany został w XIV wieku lub najpóźniej na początku XV stulecia, jako typowa dla okresu średniowiecza siedziba drobnego rycerstwa. Ciężko ustalić, czy sama wieża stanowiła główną siedzibę właścicieli miejscowych dóbr, czy też uciekano do niej na wypadek zagrożenia, a siedziba pańska znajdowała się w pobliskich zabudowaniach dworskich. Obronność gródka na wypadek poważniejszego konfliktu była nieduża. Mógł jednak skutecznie zabezpieczać mienie oraz mieszkańców w razie napadów zbójeckich, drobniejszych sporów granicznych i wewnątrzkrajowych oraz międzysąsiedzkich, gdyż takie konflikty rozgrywane były przeważnie w krótkim czasie przy użyciu ograniczonych sił i środków.
W źródłach pisanych Plemięta w postaci przydomków dodawanych do imion lokalnych rycerzy, pojawiały się już w drugiej połowie XIII wieku. Z Plemiętami łączona jest także wzmianka kronikarza krzyżackiego Piotra z Dusburga o obleganiu i spaleniu w 1277 roku przez Jaćwingów pod wodzą Skumanda castrum Clementis, co pozwoliłoby przypuszczać, iż początki jego budowy sięgać już mogły około połowy XIII wieku. Kres gródka nastąpił w trakcie wojen polsko – krzyżackich z pierwszej połowy XV wieku. Być może został zaatakowany i spalony w trakcie konfliktu z 1414 roku zwanego wojną głodową, w czasie którego oddziały krzyżackie zastosowały taktykę ogałacania i pustoszenia własnych ziem, w celu utrudnienia aprowizacji wojsk polskich.
Architektura
Wieża posadowiona została na stożkowatym kopcu ziemi, będącym naturalnym pagórkiem. Wznosił się on na wysokość około 6 metrów ponad poziom lustra wody w pobliskim stawie. W jego najwyższym punkcie wykopano 24 doły o głębokości od 1 do 1,5 metra w które wstawiono słupy nośne głównej konstrukcji wieży. W dalszej kolejności na całym obwodzie ustawiono ściany boczne wieży wykonane z przepołowionych belek i obłożone gliną. W następnym etapie budowniczowie gródka obłożyli dolną kondygnację wieży nasypem gliniano – ziemnym o wysokości do 2,6 metra. W ten sposób podniesiono dziedziniec, a zarazem poprawiono stabilność ulokowanej na niej wieży. Majdan miał w planie średnicę około 24 metrów i otoczony był drewnianą palisadą lub częstokołem. Wieża zajęła jego północno – zachodnią część. Z układu formy wzgórza wynika, iż brama wjazdowa znajdowała się po stronie południowej. Całość nie była otoczona ziemnym wałem.
Wieża otrzymała w planie kształt czworoboku o wymiarach 7,5 x 9,4 metra. Jej szkielet wykonano z masywnych dwudziestu czterech pionowych słupów o średnicy od 40 do 60 cm. Ułożono je wzdłuż osi wieży w czterech rzędach po 6 w każdym. Spośród nich 16 słupów skrajnych przechodziło w konstrukcję ścian zewnętrznych, a pozostałe usytuowane były w części środkowej wieży. Oddalone były od siebie o 1,4 metra w dłuższej osi budowli i o 1,8-2 metry w krótszej osi. Dla stabilności wszystkie musiały być w górnych partiach powiązane belkami poziomymi i ukośnymi zastrzałami. Pomiędzy 16 słupami ścian bocznych ułożono przepołowione belki półokrągłe o średnicy 0,3-0,5 metra, ściśle do siebie przylegające i zagłębione częściowo w naturalnym podłożu. Wyżej pełne słupy okrągłe oraz półokrągłe zapewne przechodziły w wyższe kondygnacje wieży, tworząc jej ściany. Taka palisadowa konstrukcja była dość rzadka na ziemiach polskich, często natomiast spotykana w Europie Zachodniej.
Duża głębokość wkopania słupów nośnych oraz ich znaczna średnica świadczą, iż wieża musiała mieć solidną konstrukcję, umożliwiającą wzniesienie kilku kondygnacji. Przyjmuje się, iż poza udokumentowaną archeologicznie piwnicą posiadała wysoki parter, dwie dalsze kondygnacje oraz stromy dach. Jako, iż każda kondygnacja miała około 2,5-3 metry wysokości, łącznie z dachem wieża miała około 10-12 metrów wysokości ponad podłoże dziedzińca gródka. Dach wieży pokryty był drewnianym gontem (nie odnaleziono bowiem żadnych reliktów dachówek, a odkryto narzędzie umożliwiające wytwarzanie gontu), przybijanym za pomocą żelaznych gwoździ, natomiast ściany zapewne przepruto oknami o typowej dla średniowiecza wielkości. Prawdopodobnie znajdowały się one na stykach dwóch słupów półokrągłych, dlatego ich szerokość mogła wynosić do około 30 cm. Układ wnętrz górnych pomieszczeń pozostaje nieznany, wiadomo jedynie iż w piwnicy pionowe słupy mogły być dowolnie rozdzielane przegrodami na kilka mniejszych kwater o przeznaczeniu magazynowym, służących do przechowywania w chłodnych miejscach pożywienia i trunków. Podobny układ mógł też znajdować się na parterze, zwyczajowo wykorzystywanym także do celów magazynowych. Znajdować się tam mogły składy zboża, narzędzi gospodarstwa domowego, mogła tam też być urządzona kuchnia, sień i klatka schodowa niezbędna do komunikacji pionowej. Wyżej wydaje się, iż kondygnacji mieszkalnych nie dzielono już na mniejsze kwatery, czy też izby, jedynie przedostatnie pary słupów (nr 6, 7, 18, 19), potrzebne do osadzenia więźby dachowej, wydzielały jednoprzestrzenne izby o powierzchni 40 m2 i sześć małych kwater przyściennych po bokach, gdzie mogła się znajdować między innymi klatka schodowa lub szafy, skrzynie, uzbrojenie, albo sienniki i łoża oddzielone kotarami dla zachowania prywatności i większego ciepła.
Wejście do wieży miało formę korytarza prowadzącego do kondygnacji piwnicznej od strony północnej. W wejściu tym o szerokości 1,4-1,7 metra i długości 5,6 metra znajdowały się drewniane schody o 18 stopniach, ponad którymi strop przesklepiono beczkowato gliną. Na drodze analogii przypuszczać można, iż funkcjonowało także drugie wejście prowadzące za pomocą drewnianych schodów lub drabiny na poziom pierwszego piętra. Schody takie byłyby łatwe do demontażu w razie zagrożenia i umożliwiały odcięcie się od napastników.
W pobliżu średniowiecznych siedzib rycerskich znajdowały się zawsze zabudowania gospodarcze. W Plemiętach usytuowane były one po północnej stronie gródka, a więc po przeciwnej stronie domniemanej głównej bramy wjazdowej na dziedziniec. W takim wypadku na przygródek prowadzić musiała albo mniejsza furta, albo trzeba było obejść całe założenie. Funkcjonowała tam zapewne stajnia, obora, chlew, stodoła itp.
Stan obecny
Wieża rycerska nie zachowała się do czasów współczesnych. Widoczny jest po niej jedynie pagórek, który jest dziś aż o 4,5 metra wyższy niż pierwotnie. Podwyższenie spowodowała warstwa ziemi i gliny nanoszona na dawny dziedziniec oraz warstwa rumoszu powstała ze zniszczonej wieży.
W trakcie badań archeologicznych w Plemiętach odkryto wiele zabytków ceramicznych i metalowych m.in. militariów, a wśród nich unikatowych znalezisk takich jak hełm typu kapalin, fragmenty krytego kirysu folgowego, haka do naciągu kuszy, czy strugi do gontów (tzw. nutownika). Dziś obejrzeć je można na specjalnej ekspozycji w Muzeum w Grudziądzu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Boguwolski R., Kola A., Wilke G., Plemięta. Wieżowa siedziba rycerska z XIV-XV wieku w ziemi chełmińskiej, Toruń 2005.
Kajzer L., Dwory w Polsce od średniowiecza do współczesności, Warszawa 2010.