Historia
Budowę murowanego kościoła parafialnego w Pilznie prawdopodobnie przeprowadzono w drugiej połowie XIV wieku, gdy po lokacji z 1354 roku wytyczony został układ urbanistyczny miasta. Zostało ono założone przez króla Kazimierza Wielkiego na gruntach dawnej wsi klasztornej opactwa tynieckiego, co skłaniałoby do przypuszczeń, że już wcześniej w osadzie znajdował się drewniany kościół, działający pod patronatem benedyktynów. Pierwsza wzmianka pisemna o murowanym kościele odnotowana została w 1400 roku. W tym samym dokumencie wspomniano też u funkcjonującym przy nim szpitalu, czy też przytułku dla ubogich.
Pierwsze zniszczenia kościół św. Jana zapewne odniósł w 1474 roku, kiedy to wojska węgierskie zdobyły i spaliły Pilzno, w ramach wojny o koronę Kazimierza Jagiellończyka z Maciejem Korwinem. W odróżnieniu od drewnianej zabudowy mieszkalnej, ceglana świątynia prawdopodobnie nie została zbyt dotkliwie spustoszona przez ogień, bowiem już w następnym roku można było w niej odprawiać msze. Niedługo później podjęto decyzję o rozbudowie kościoła, prowadzonej od około czwartej ćwierci XV wieku do początku XVI stulecia. W jej trakcie dostawione zostały nawy boczne, kaplica, zakrystia oraz wieża. Prace finansowane były przez bogatych mieszczan, takich jak Paweł Weynar, który w 1482 roku zapisał w testamencie donację „pro fabrica ecclesiae parochialis”.
W 1534 roku miasto raz jeszcze zostało zniszczone na skutek pożaru. Zniszczenia kościoła musiały być tym razem poważniejsze, gdyż mieszczanie nie byli w stanie samodzielnie pokryć kosztów naprawy. Uszkodzona została zapewne wieża, przy której prace budowlane prowadzono jeszcze w latach urzędowania plebana Stanisława Gruczki, a więc około 1566-1594. Do ich realizacji został zaangażowany przybyły z Wrocławia i osiadły w Bieczu murator Jeremiasz Kwajer (Quaier), a po nim kolejny, bliżej nieznany budowniczy. Następną wczesnonowożytną inwestycją budowlaną była budowa na przełomie XVI i XVII wieku nowego sklepienia nad nawą główną.
Wielki pożar z 1700 roku wymusił przeprowadzenie napraw wypalonej nawy głównej, prezbiterium oraz zakrystii, w pogorzelisku których odnaleziono kościelne srebra oraz ołów pochodzący z organów, następnie sprzedany do przetopienia. W 1739 roku odnotowano potrzebę budowy nowego hełmu wieży oraz prowadzoną w tym celu ścinkę drewna i prace ciesielskie. Zapewne wcześniej już wykonano odbudowę dachów i korony nadpalonych murów korpusu oraz prezbiterium. Na skutek pożaru zniszczeniu uległy sklepienia: gotyckie w prezbiterium oraz wczesnonowożytne w nawie, po których według przekazów sporym nakładem sił trzeba było uprzątnąć gruzowisko. Odbudowę wieży ukończono przed 1757 rokiem, kiedy to zakupiono nowy zegar.
Ostatni pożar pechowego kościoła miał miejsce w 1877 roku. Nie przyniósł on już aż tak poważnych szkód jak wcześniejszy, choć spaliły się dachy nad nawą i na wieży oraz stopił się dzwon. W ramach remontów wystrój wnętrza kościoła przekształcono w stylistyce neogotyckiej. Kulminacją tych przemian było w 1909 roku wykonanie przez Karola Maszkowskiego nowych malowideł ściennych, wzorowanych na malowidłach ściennych w krakowskich kościołach, gdzie prace prowadził w XIX stuleciu Jan Matejko.
Architektura
Kościół zbudowany został w północnej części średniowiecznego miasta, wcinającego się w tamtym rejonie w zakole rzeki Dulczy. Wzniesiono go przy użyciu cegły układanej w wątku gotyckim, miejscami z dekoracją zendrówkową, na kamiennej podmurówce. Początkowo składał się z pojedynczej nawy na planie krótkiego prostokąta i węższego oraz niższego prezbiterium, po stronie wschodniej zamkniętego wielobocznie. Obie te części przykryte były osobnymi dachami dwuspadowymi, nad prezbiterium z kilkoma załamaniami połaci.
Mury kościoła od strony zewnętrznej podparto przyporami. Umieszczono je nie tylko wokół podsklepionego prezbiterium, ale i przy nawie, co być może świadczyło o chęci założenia sklepień już w pierwszym etapie także w jej wnętrzu. Pierwsza para przypór, dobudowana pod kątem prostym w stosunku do osi nawy, została dostawiona do narożników północno – wschodniego i południowo – wschodniego. Drugą parę umieszczono w trzech czwartych długości nawy, natomiast trzecia para wsparła mury pod skosem w narożnikach zachodnich, a kolejne dwie przypory wzmocniły elewację zachodnią. Uzyskano w ten sposób nietypowy, nierównomierny podział na przęsła. Gdyby planowano założyć w nawie sklepienie, konieczna byłaby budowa jeszcze dwóch przypór, których ostatecznie nie wykonano lub rozebrano je w trakcie późnogotyckiej rozbudowy.
Pierwotne wejście do nawy wiodło od strony zachodniej, przez profilowany, zamknięty ostrołucznie portal. Być może drugie wejście prowadziło od południa. Światło słoneczne docierało do wnętrza przez wąskie, ale wysokie, ostrołucznie zamknięte okna, rozlokowane od południa, wschodu oraz zachodu. Elewacja północna zgodnie ze średniowieczną tradycją budowlaną została pozbawiona okien, czy to ze względów praktycznych, czy też symbolicznych. W prezbiterium pod oknami poprowadzony był gzyms kapnikowy, obejmujący także przypory. Ponadto mury całego kościoła opinał cokół z profilowanym gzymsem oraz gzyms koronujący. Ten ostatni w nawie i prezbiterium pierwotnie znajdował się na tej samej wysokości, choć więźba dachowa nad znacznie szerszą nawą musiała się składać z większych więzarów, a kalenica położona była odpowiednio wyżej.
Na przełomie XV i XVI wieku kościół powiększono o dwie niskie nawy boczne, dostawione do starszej i wyższej nawy od północy i południa. Ponadto bryłę urozmaiciła narożna kaplica południowo – zachodnia przy nawie bocznej, zakrystia po północnej stronie prezbiterium oraz czworoboczna wieża zachodnia, początkowo zapewne niezbyt wysoka. Nawy boczne uzyskały połowę szerokości nawy głównej i długość krótszą o jedno przęsło. Do wzniesienia ich ścian wschodnich i zachodnich wykorzystano stare przypory. Istniejące już szkarpy użyto też do wzniesienia kaplicy, która uzyskała rzut prostokąta ze ściętym narożem północno – zachodnim.
Wnętrze powiększonego kościoła doświetlono ostrołukowymi oknami zlokalizowanymi w ścianach naw bocznych od północy i południa. W nawie północnej od zachodu umieszczono dodatkowo wyprofilowany za pomocą ceramicznych kształtek uskokowy portal oraz położone wyżej, ukształtowane w ten sam sposób okno. Nawa główna nadal miał okna jedynie od strony południowej, korpus był więc bazyliką, ale o niepełnej formie. Pojedynczym oknem ostrołucznym oświetlono od południa kaplicę. Wewnątrz wszystkie trzy nawy korpusu wraz z kaplicą nakryto żebrowymi sklepieniami gwiaździstymi. W dawnym murze obwodowym nawy przepruto otwarte na nawy boczne arkady, wysokie i wąskie, zamknięte ostrołucznie.
Szerokość późnogotyckiej wieży wyznaczyły dwie stare przypory zachodniej elewacji nawy głównej, czytelne od zewnątrz w wątku murów nawet po rozbudowie. Zachodnie narożniki wieży wsparły dwie nowe ukośne przypory, sięgające trzeciej kondygnacji. Dostęp do drugiej i trzeciej kondygnacji umożliwiła ryzalitowa klatka schodowa, umieszczona od południa w narożu nawy i wieży. Być może wtórnie przyziemie i drugą kondygnację przykryto sklepieniami. Wyższe poziomy wydzielone zostały za pomocą drewnianych stropów, na które prowadziły strome wewnętrzne schody. Mury wieży przepruto prostymi czworobocznymi otworami w ciosowych obramieniach i oknami ostrołucznymi na trzeciej kondygnacji.
Stan obecny
Kościół zachował do dnia dzisiejszego większości średniowieczny układ przestrzenny i bryłę, ale częściowo został pozbawiony gotyckich cech stylistycznych. Dotyczy to zwłaszcza górnych partii wieży, przekształconych okien korpusu nawowego, czy zniszczonych we wnętrzu średniowiecznych sklepień, zastąpionych nowożytnymi w nawie głównej i prezbiterium. Późnogotyckie sklepienia zobaczyć można w nawach bocznych, kaplicy i przyziemiu wieży. Od strony zewnętrznej najmniejszym przekształceniom uległo prezbiterium, zachowując smukłą sylwetkę z pierwotnym wykrojem okien. Ostrołukowe zamknięcia pierwotnych, gotyckich okien nawy głównej widoczne są jedynie na strychu kościoła na ścianie południowej, powyżej lunet nowożytnego sklepienia.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Biała karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, kościół parafialny p.w. św. Jana Chrzciciela, M.H.Grabski, nr 5354, Pilzno 1996.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, tom I, zeszyt 13, województwo krakowskie, powiat tarnowski, red. J.Szablowski, Warszawa 1953.
Pilzno. Monografia miasta do 1945 roku, red. B.Stanaszek, Pilzno 2018.