Historia
Biskupie miasto Paczków ze względu na graniczne położenie i obronny charakter, zostało ufortyfikowane umocnieniami drewniano – ziemnymi bezpośrednio po lokacji około 1300 roku. W tym okresie, w bezpośrednim pobliżu fortyfikacji miejskich powstał też zamek, nie był on jednak włączony w system obronny miasta. Możliwe, iż postawienie murowanych obwarowań sprowokowane zostało wydarzeniami z 1318 roku, kiedy do Paczkowa wkroczył zbrojny oddział Jana Wustehube z Chałupek. Zbójnicy wdarli się nawet do kościoła, mordując kilka osób w czasie odbywającego się właśnie nabożeństwa. Około 1341 – 1376 roku biskup Przecław z Pogorzeli otoczył miasto pierścieniem pierwszych murów kamiennych. Mogły one powstać obok wcześniejszych wałów drewniano-ziemnych oraz fosy i przez jakiś czas funkcjonować równolegle.
Wraz z wprowadzeniem broni ogniowej z końcem XV wieku, fortyfikacje miejskie zostały przebudowane. Stało się to jednak również z powodu zniszczeń istniejących dotychczas obwarowań miejskich. Po napaści Husytów na Paczków w 1428 roku pierścień murów obronnych został zniszczony. W 1429 zachowane mury i baszty, z uwagi na zły stan techniczny, częściowo zburzono. Brak jednak dokładniejszych informacji co do skali dokonanych zniszczeń czy rozbiórki. Od roku 1514 za sprawą biskupa Jana Turzo rozpoczęła się długotrwała odbudowa paczkowskich obwarowań, która trwała do połowa XVI wieku. Nie sposób dokładnie określić, które elementy fortyfikacji powstały z początkiem XIII wieku, a które pochodzą z czasów późniejszych. W wyniku odbudowy powstał nowy system murów, bram i baszt, którego zarys został zachowany do dziś.
Paradoksalnie zupełny zastój gospodarczy Paczkowa w wiekach XVII i XVIII uchronił przed zniszczeniem średniowieczną strukturę miejską. Szczęśliwe ominięcie Paczkowa przez wojny napoleońskie również uchroniło układ urbanistyczny wraz z okalającym go systemem fortyfikacji. Jedynie w 1846 roku zburzono pozostałości muru zewnętrznego, a rok później rozebrano budynki i mosty bramne oraz zasypano fosę miejską, tworząc na jej miejscu planty miejskie. Dla poprawy komunikacji w drugiej połowie XIX wieku przebito cztery nowe przejścia w murze, zburzono także odcinek muru z pięcioma basztami.
Architektura
Miasto i jego obwarowania założono na wysokiej skarpie rzeki Kamiennej, która stanowiła naturalną zaporę wraz z potokiem Gościckim i Młynówką. Dodatkowo w nieco dalszej odległości na północy miasto zabezpieczała rzeka Nysa Kłodzka, płynąca pomiędzy jeziorami Paczkowskim i Otmuchowskim. Obwarowania o długości 1200 metrów otaczały miasto na planie owalu, mieszcząc wewnątrz regularny układ zabudowy z duży, prostokątnym rynkiem pośrodku, z którego narożników i środków dłuższych pierzei wybiegały ulice, połączone przy murze obronnym dookolną uliczka podmurną. W południowej części miasta, blisko murów obronnych usytuowany był kościół farny.
Kurtyny murów wzniesiono z kamienia łamanego. Pierwotnie w zwieńczeniach mur posiadał krenelaż i mierzył około 7 metrów, a po rozbudowie 9 metrów wysokości. Przy węższych odcinkach muru budowano drewniane pomosty, które były podtrzymywane przez wystające z muru wsporniki. Kwestią sporną jest funkcjonowanie drewnianych hurdycji po stronie zewnętrznej kurtyny.
W XV wieku północną stronę obwodu obwarowań dodatkowo wzmocniono drugim, zewnętrznym murem, dostawionym w odległości 10 metrów. Powstał on na miejscu wcześniejszych obwałowań ziemnych i miał około 4 metry wysokości. Prawdopodobnie zwieńczony był prostym przedpiersiem, przeprutym otworami strzeleckimi przystosowanymi do ręcznej broni palnej. W linii zewnętrznego muru nie utworzono systemu wzajemnie się flankujących baszt lub bastej. Pomiędzy wewnętrznym i zewnętrznym pierścieniem murów utrzymywano wypełnioną wodą fosę miejską.
Główny mur obronny wzmocniony był około 24 basztami otwartymi od strony miasta, w tym 20 półkolistymi i 4 graniastymi. Z czasem ich tylne ściany mogły być zabudowywane drewnianymi lub szachulcowymi konstrukcjami. Baszty paczkowskie miały różną wielkość, czy formą półokrągłego rzutu. W ich wnętrzach drewniane, osadzone w gniazdach belki podtrzymywały stropy. Prawdopodobnie na początku XVI wieku zostały podwyższone i przystosowane do broni palnej.
Do miasta prowadziły pierwotnie 3 bramy miejskie, a od XVI wieku 4 bramy: południowo – zachodnia Kłodzka (Górna), północno – zachodnia Ząbkowicka (Łaziebna) i północno – wschodnia Wrocławska (Dolna), przed którą rozpościerało się przedmieście Mikołajskie, a dalej za rzeką przebiegał szlak na Otmuchów i Kamieniec. Najpóźniej powstała w okresie rozkwitu miasta w XVI wieku wschodnia brama Nyska. Główny ruch w mieście odbywał się pomiędzy dwiema bramami – Dolną i Górną. Połączone one były jedną drogą, przecinającą na całej długości w linii prostej układ miejski.
Bramy paczkowskie reprezentowały typ z przejazdem jednostronnie flankowanym wieżą (brama Nyska) oraz formę wieży z przebitym przejazdem bramnym (bramy Łaziebna i Górna), choć mogą to być efekty późniejszych przekształceń. Z czasem założenia bramne rozbudowywano, dodając do nich szyje bramne, mosty zwodzone i budynki bramne drugiego pierścienia. Górne partie wież bramnych pierwotnie zwieńczone były machikułami. Górną część wieży bramy Wrocławskiej w drugiej połowie XV wieku ozdobiono potrójnym pasmem ozdobnych blend.
Stan obecny
Obwarowania Paczkowa to jeden z najlepiej zachowanych przykładów średniowiecznych fortyfikacji miejskich w Polsce. Głównymi elementami widocznych do dziś obwarowań są trzy wieże bramne: Wrocławska, Kłodzka i Ząbkowicka oraz brama Nyska. Z 24 baszt wykuszowych do dziś przetrwało aż 19. Jedyne dłuższe brakujące fragmenty dawnego obwodu znajdują się w części zachodniej oraz południowej Starego Miasta, a także w kilku miejscach pierścienia murów przeciętych przez główne ulice wylotowe z miasta. Po rewitalizacji w latach 2007-2013 udostępniono do zwiedzania dla turystów trasę o długości 77 metrów, przeprowadzoną drewnianą, zadaszoną galerią spacerową.
pokaż wieżę bramy Wrocławskiej na mapie
pokaż wieżę bramy Kłodzkiej na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Przyłęcki M., Miejskie fortyfikacje średniowieczne na Dolnym Śląsku. Ochrona, konserwacja i ekspozycja 1850 – 1980, Warszawa 1987.
Rosiek A.M., Fortyfikacje miejskie Paczkowa – forma, konserwacja i współczesne problemy ochrony, Kraków 2013.
Steinborn B., Otmuchów, Paczków, Warszawa 1982.