Historia
Pierwsza, nieobronna osada powstała na terenie Oświęcimia przypuszczalnie na przełomie XI i XII wieku. Jeszcze w pierwszej połowie XII wieku na nadrzecznym wzgórzu zbudowany został gród, który stał się ośrodkiem kasztelani. W 1177 lub 1179 roku Oświęcim został przekazany przez Kazimierza Sprawiedliwego księciu raciborskiemu Mieszkowi Plątonogiemu, w zamian za obietnicę zawarcia pokoju. W 1202 roku do księstwa raciborskiego przyłączone zostało Opole, Oświęcim stał się więc od tego czasu częścią księstwa opolskiego. W 1228 roku w źródłach pisanych po raz pierwszy odnotowany został oświęcimski kasztelan.
Nie wiadomo kiedy doszło do budowy murowanego zamku na miejscu grodu. Mogło to nastąpić w XIII wieku za rządów księcia Kazimierza I opolskiego lub jego synów. Istotnym impulsem do modernizacji książęcej siedziby mogła być również lokacja miasta Oświęcim, dokonana przed 1272 rokiem przez pana na Opolu i Raciborzu, księcia Władysława I. Krótko przed śmiercią w 1281 roku Władysław wraz ze swoim najstarszym synem Mieszkiem, któremu wydzielił ze swoich włości księstwo cieszyńskie z ziemią oświęcimską, ufundował w mieście klasztor dominikanów. Pojawienie się w Oświęcimiu warsztatu muratorów i kamieniarzy, również mogło sprzyjać planom przekształcenia dawnego grodu kasztelańskiego w murowany zamek książęcy. Choć Mieszko po objęciu rządów w ziemi oświęcimskiej podpisywał dokumenty jako książę opolski lub cieszyński, tytułował się także panem na Oświęcimiu. Wiele wskazuje na to, że od momentu objęcia władzy w wydzielonej dla niego części ojcowizny, przewidział osadzenie na ziemi oświęcimskiej swego pierworodnego syna, noszącego po dziadku imię Władysław. Wobec tego zamiar przekształcenia Oświęcimia w stolicę nowego, przeznaczonego dla syna księstwa również mógł wpłynąć na decyzję o przebudowie starego grodu. Po raz pierwszy zamek wymieniony został dopiero w dokumencie z 1324 roku. W czasach późniejszych rezydowali na nim zarówno kasztelanowie jak i sędziowie oraz starostowie oświęcimscy.
W 1457 roku, tuż po ostatecznym wykupieniu całego księstwa przez polskiego króla Kazimierza Jagiellończyka z rąk ostatniego, tytularnego już księcia oświęcimskiego Jana IV, grupa najemników pod przywództwem Wacława Kawki oraz Mikołaja i Jerzego Świeborowskich, pod pretekstem uzyskania zaległego żołdu za służbę wojskową w trakcie wojny z zakonem krzyżackim w Prusach, działając w porozumieniu z księciem Janem IV (liczącym na odzyskanie zamku i księstwa), dokonywała łupieżczych najazdów w ziemi krakowskiej i oświęcimskiej. Z tej przyczyny wzmocniono załogę zamku w Oświęcimiu i podjęto działania przeciwko grasantom. Ośmiu członków bandy zostało pojmanych przez wojska królewskie i osadzonych w lochu wieży zamku oświęcimskiego, jednak zapomniano zwinąć linę którą podawano im żywność. Dzięki niej więźniowie wyszli na szczyt wieży, strącili z niej niedbałych strażników, a następnie skutecznie bronili się przed garnizonem zamku. Ostatecznie starosta Jan Synowiec musiał z napastnikami zawrzeć układ i wypuścić ich w zamian za oddanie zamkowej wieży.
Wielka katastrofa dotknęła budowlę w 1503 roku, kiedy pożar strawił zamek i miasto. Odbudowany przez starostę Jana Jordana, ponownie ucierpiał w czasie najazdu Szwedów w połowie XVII wieku. Pomimo przeprowadzanych remontów z wolna tracił charakter warownej siedziby. Za czasów austriackich mieścił się na nim skład soli. W 1813 roku wylew rzeki Soły spowodował obsunięcie się części gmachów zamkowych. Remonty z początku XX wieku w dużym stopniu zmieniły jego wygląd i układ przestrzenny.
Architektura
Zamek zbudowano na nadrzecznym wzgórzu, od strony zachodniej ograniczonym zakolem koryta Soły lub jednym z odgałęzień jej starorzecza. Teren wzgórza, zajmowany od XII wieku przez gród, obniżał się nieznacznie w kierunku północnym, a także wschodnim. Obejmował obszar o wymiarach około 60 x 70 metrów, w planie posiadający kształt zbliżony do owalu. Wjazd przypuszczalnie prowadził od północy, natomiast na południowym – wschodzie utworzona została zabudowa miasta lokacyjnego. We wczesnym średniowieczu wzdłuż krawędzi wzgórza poprowadzono pojedynczą linię wału drewniano – ziemnego o szerokości 9 metrów, wzniesionego w konstrukcji skrzyniowej (plecionkowej lub zrębowej).
Najstarszym murowanym elementem zamku była czworoboczna wieża, pierwotnie usytuowana na ziemnym wale w pobliżu bramy, jako budowla wolnostojąca (odkryte przy wieży wczesne dwa krótkie odcinki muru w świetle badań archeologicznych nie były kontynuowane i najpewniej ich budowę porzucono na wczesnym etapie). Wieżę wzniesiono z cegły układanej w wątku wendyjskim, z cokołem z ciosów wapiennych, na planie kwadratu o boku 10,5 metra i ścianach o 4 metrowej grubości. Prawdopodobnie początkowo posiadała trzy kondygnacje zwieńczone gankiem obronnym, być może w formie prostego blankowania lub machikuł. Taki ganek mógł posiadać zadaszenie o stromych połaciach. Oryginalne, zwieńczone ostrołukowym portalem wejście, umieszczono na wysokości 12 metrów, skąd prowadziło na drugą kondygnację. Świadczyłoby to o głównie obronnym charakterze budowli i pozwalało zaliczyć wieżę do bergfriedów, czyli tzw. wież ostatecznej obrony.
Ponad najniższą kondygnacją, zajmowaną przez wąski i ciemny loch więzienny, częściowo pogrążony w ziemi i wysoki aż na 13 metrów, na kolejnych dwóch piętrach umieszczono czworoboczne, sklepione krzyżowo izby, skomunikowane ze sobą schodami w grubości muru. Obie były oświetlane przez małe okna we wschodniej ścianie, oraz ogrzewane przez kominki w południowo – wschodnim narożniku. Izba na pierwszym piętrze od strony wejścia poprzedzona była niewielkim przedsionkiem, z którego wchodziło się na wyżej wspomniane schody w grubości muru, doświetlane, a właściwie wentylowane przez niewielkie otwory okienne. Schody prowadziły do kolejnego niewielkiego przedsionka, z którego można było wejść do izby drugiego piętra lub na kontynuację schodów prowadzących na szczyt wieży. Pomieszczenie na drugim piętrze wyposażono dodatkowo od południa w niewielki aneks, także oświetlony przez wąskie okno, pełniący być może funkcję alkierza. Pomieszczenie na piętrze było zapewne ogrzewaną sienią, dostępną z zewnątrz i umożliwiającą wejście na schody prowadzące do izby na drugim piętrze, która ze względu na obecność niewielkiego alkierza mogła mieć charakter mieszkalny. Brak latryn w wieży wskazywałby, że nie planowano wykorzystywania tych wnętrz jako typowych izb mieszkalnych, a jedynie tymczasowych pomieszczeń dla członków garnizonu, pełniących straż nad przetrzymywanymi w lochu więźniami.
W okresie pełnego średniowiecza dawny wał grodowy najprawdopodobniej zastąpiony został obwodem muru obronnego, poprowadzonego wzdłuż krawędzi stoków wzniesienia. Do muru tego musiały przylegać zabudowania mieszkalne i gospodarcze, być może częściowo konstrukcji murowanej. W XVI wieku oprócz wieży na wzgórzu zamkowym znajdował się również czworoboczny murowany dom, będący rezydencją starostów. Jego dokładny wygląd nie jest znany.
Stan obecny
Dziś najstarszymi obiektami na wzgórzu zamkowym są gotycka wieża obronna i fragment muru obronnego. Wieża jest jedną z najstarszych budowli ceglanych w Małopolsce i jedną z najlepiej zachowanych średniowiecznych wież zamkowych w Polsce. Pozostała zabudowa średniowieczna nie zachowała się, przy czym część z niej mogła ulec całkowitemu zniszczeniu w trakcie obsunięcia wzgórza na skutek powodzi z początku XIX wieku (obecna wielkość wzgórza jest prawie o połowę mniejsza od pierwotnej). Wyremontowana w ostatnich latach wieża, jest obecnie siedzibą muzeum. Godziny otwarcia i cennik przeczytać można na oficjalnej stronie tutaj.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Ratajczyk T., Wieża na zamku w Oświęcimiu – pars pro toto książęcej rezydencji, „Archaeologia Historica Polona”, tom 26, 2018.
Wczesnośredniowieczne grodziska w Polsce, tom 4, red. J.Poleski, Wrocław 2019.