Historia
Zamek Osterode prawdopodobnie powstał w miejscu pruskiej osady, położonej przy ważnym szlaku handlowym z Mazowsza nad Bałtyk. Pierwszą, najpewniej jeszcze drewnianą siedzibę obronną, Krzyżacy zaczęli wznosić na początku XIV wieku, natomiast w latach 1324-1330 osada otrzymała od wielkiego szatnego Luthera von Braunschweiga prawa miejskie. W 1332 roku po raz pierwszy odnotowany został w źródłach pisanych ostródzki prokurator (pfleger) o imieniu Hermann, urzędujący jeszcze w starej budowli. W 1341 roku w Ostródzie utworzono komturstwo, którego pierwszym znanym zwierzchnikiem został Heinrich von Metz. Zapewne wpłynęło to na decyzję o budowie okazalszego murowanego zamku, nad którym prace rozpoczął w 1349 roku kolejny komtur, Gunther von Hohenstein („castrum fundavit lapide muratum”). Jego budowę ukończono prawdopodobnie w latach 70-tych XIV wieku lub najpóźniej około 1380 roku.
Zamek stanowił siedzibę ważnego komturstwa, utworzonego na południowej rubieży państwa krzyżackiego. Podlegały mu krzyżackie zamki w Nidzicy, Działdowie i Olsztynku. Z racji położenia i rangi składowano w nim duże ilości broni. Ostróda jako jedna z ośmiu komturii, już w końcu XIV wieku wyposażona była w broń palną. W 1391 roku na zamku znajdowało się sześć dział, w tym jedno duże z 30 kamiennymi kulami, trzy mniejsze z 60 pociskami kamiennymi oraz dwa działa strzelające kulami z ołowiu, które złożone zostały na zamku w liczbie aż 300.
W 1381 roku zamek został spalony przez litewskie wojska Kiejstuta, przy czym zniszczono też starszą budowlę („castrum Osterode novum cum antiquo”), najwyraźniej dotąd wciąż funkcjonującą. Odbudowę przeprowadzono do końca XIV wieku. W 1410 roku zamek przeszedł na krótko w ręce polskie po bitwie pod Grunwaldem, gdy opanował go pruski rycerz Mikołaj von Doringen. Czasowo złożono w nim wtedy przewożone do stołecznego Malborka zwłoki poległych wielkiego mistrza Ulryka von Jungingena i komtura ostródzkiego. Wkrótce potem Krzyżacy odbili Ostródę od następcy Doringena, Mikołaja z Leśniewa. W następnym roku nowy wielki mistrz Henryk von Plauen zwołał na zamku ostródzkim wielką radę stanów pruskich, mającą za zadanie przyjęcie nowych podatków i odbudowę kraju ze zniszczeń wojennych. Po raz kolejny zamek opanowali powstańcy Związku Pruskiego w 1454 roku, na początku wojny trzynastoletniej. Został on jednak szybko odzyskany przez Krzyżaków, którzy utrzymywali go do końca wojny i po drugim pokoju toruńskim. Raz jeszcze zamek był oblężony w 1520 roku w trakcie ostatniej wojny polsko – krzyżackiej, jednak wojska pod dowództwem komtura Quirina Schlicka odparły napastników.
Po sekularyzacji zakonu krzyżackiego w 1525 roku, na zamku ostródzkim umieszczono siedzibę starostwa, później służył on też jako więzienie i spichlerz. W pierwszej połowie XVII wieku postanowiono wzmocnić system obronny zamku, otaczając go wałami i bastionami ziemnymi. W takiej formie budowla przetrwała do XVIII stulecia, kiedy to w 1788 roku wybuch prochu i późniejszy pożar całkowicie zniszczyły wschodnie skrzydło. Pozostałe partie odbudowano likwidując najwyższe kondygnacje. W późniejszym okresie podupadłą budowlę adoptowano na cele administracyjne, co doprowadziło do kolejnych nowożytnych przekształceń. W czasie II wojny światowej zabytek został doszczętnie spalony. Odbudowę rozpoczęto w dopiero w latach 70-tych XX wieku.
Architektura
Kompleks zamkowy wzniesiono w północno – zachodnim narożniku osady miejskiej. Prawdopodobnie nie posiadał on wspólnego systemu fortyfikacji z miastem, od którego oddzielała go fosa, zasilana przez odnogę Drwęcy. Rzeka zabezpieczała zamek od północy, natomiast od zachodu znajdowały się wody Jeziora Drwęckiego. Z pozostałych stron by zaatakować zamek trzeba było wpierw zdobyć ufortyfikowane miasto, otoczone linią kamienno – ceglanego muru z systemem czworobocznych baszt wykuszowych i poprzedzone nawodnioną fosą.
Siedzibę konwentu wzniesiono z cegły, układanej w wątku gotyckim na około 0,5 metrowej wysokości kamiennym cokole, na planie kwadratu o wymiarach 44,7 x 45,2 metrów. Wokół dziedzińca stanęły cztery skrzydła o jednakowej szerokości, podpiwniczone, wyżej dwukondygnacyjne. Każde skrzydło przykryto dachem dwuspadowym, prawdopodobnie w ten sposób, iż dwa trójkątne szczyty skierowano ku wschodowi, jeden na północ i jeden na zachód, nadając parę szczytów jedynie głównemu skrzydłu południowemu. Bramę usytuowano na osi skrzydła zachodniego, a ponadto poprzedzono ją wysuniętym w stronę fosy czworobocznym przedbramiem. Zamek nie był więc połączony z miastem, lecz droga do niego wiodła wąskim pasem lądu pomiędzy jeziorem na zachodzie, a obwarowaniami miejskimi na wschodzie. Zwiększało to bezpieczeństwo, ale nie pozostawiało miejsca na zabudowania gospodarcze podzamcza.
Budowa w średniowieczu czworobocznej wieży głównej nie jest pewna, natomiast zamek z pewnością posiadał nad rzeką dansker, połączony z domem konwentu za pomocą nadwieszanego, wysuniętego ku północy ganku. Mógł on być drewniany, ale osadzony na trzech murowanych filarach. Zapewne nie posiadał formy wieżowej, a jedynie wysuniętej nad wodę nadbudówki. Dyskusyjna jest także obecność parchamu (zewnętrznego muru obronnego). Jak wspomniano, z powodu braku miejsca zamek nie posiadał ufortyfikowanego przedzamcza, którego rolę zapewne przejął folwark położony na drugim brzegu Drwęcy.
Na parterze zamku zlokalizowano pomieszczenia gospodarcze, nakryte sklepieniami krzyżowo – żebrowymi i oświetlane wąskimi, ostrołukowymi oknami o uskokowych ościeżach. Przejazd bramny udekorowano od południa czterema ostrołucznie zamkniętymi wnękami. W niewielkim pomieszczeniu przy wjeździe, po prawej stronie, sklepienie oparto na pojedynczym granitowym filarze. Po lewej, północnej stronie przejazdu znajdowało się trójprzęsłowe pomieszczenia ze sklepieniem wspartym na dwóch filarach. Na czterech czworobocznych filarach opierało się natomiast każde z dwóch dwunawowych pomieszczeń skrzydła południowego. Skrzydło północne posiadało w przyziemiu jedno lub dwa pomieszczenia, rozdzielone masywnymi, kwadratowymi w przekroju filarami o ściętych narożnikach, nad którymi żebra sklepienne osadzono 1 metr nad filarami. Sąsiadowały one od zachodu z wąską komorą krytą kolebką. W skrzydle tym mogła mieścić się kuchnia i spiżarnia konwentu, jeśli ponad nimi funkcjonował główny refektarz. W pojedynczym pomieszczeniu skrzydła wschodniego hipotetycznie mieścić się mogła słodownia z browarem.
Piętro zamku ostródzkiego, podobnie jak w innych budowlach krzyżackich, spełniało funkcje reprezentacyjno – mieszkalne. W południowym skrzydle przypuszczalnie położony był od zachodu refektarz lub inna sala reprezentacyjna, a od wschodu kaplica, dzięki czemu jej prezbiterium byłoby zorientowane. Jeśli piętro powtarzało dokładnie układ parteru to obydwie te sale uzyskały po cztery przęsła długości. W skrzydle zachodnim, na północ od bramy znajdowały się dwie izby przeznaczone na mieszkanie komtura. Piętro północnego skrzydła wypełniać mógł wielki, przypuszczalnie pięcioprzęsłowy refektarz, połączony gankiem z danskerem ustępowym. Prawdopodobnie najpóźniej powstało skrzydło wschodnie, wypełniono na piętrze jednym pomieszczeniem.
Nad pierwszym piętrem znajdowała się niska kondygnacja o funkcji magazynowo – obronnej. Prawdopodobnie wzorem innych zamków konwentualnych była jednoprzestrzenna i obiegał ją ganek obronny. Zamek musiał mieścić jeszcze dormitorium, skarbiec, zbrojownię i infirmerię, a w przyziemiu zapewne piekarnię. Dziedziniec otaczały pierwotnie drewniane krużganki, zapewniające komunikację pomiędzy górnymi pomieszczeniami i przyziemiem oraz wzdłuż wszystkich skrzydeł.
Stan obecny
Obecnie zamek to surowa, pozbawiona wystroju i dość niska bryła, nie zachowana w pełnej wysokości, lecz pomimo tego warta zobaczenia. Oryginalne, średniowieczne są piwnice oraz część parteru, natomiast piętro zostało odnowione. Całkowicie brakuje zniszczonego skrzydła wschodniego. Pomieszczenia piwnic i przyziemia w dużym stopniu zachowały pierwotny układ, natomiast obecny podział piętra jest spekulatywny. Na zamku mieści się centrum kultury, galeria, biblioteka oraz muzeum. Godziny otwarcia oraz cennik sprawdzić można na oficjalnej stronie zabytku tutaj.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Garniec M., Garniec-Jackiewicz M., Zamki państwa krzyżackiego w dawnych Prusach, Olsztyn 2006.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Steinbrecht C., Die Ordensburgen der Hochmeisterzeit in Preussen, Berlin 1920.
Torbus T., Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, Gdańsk 2014.
Torbus T., Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, część II, katalog, Gdańsk 2023.