Historia
Miasto założone zostało na początku XIII wieku z inicjatywy księcia Henryka Brodatego, na skutek przekształcenia starszej osady targowej (pierwsza wzmianka o „civitas forensis Osna” odnotowana została w 1252 roku). Przypuszczalnie po lokacji zbudowane zostały pierwsze obwarowania, jeszcze konstrukcji drewniano – ziemnej. Wznoszenie kamiennych obwarowań rozpoczęli mieszczanie Ośna (od 1375 roku Drossen), podobnie jak w innych ośrodkach miejskich tego regionu, na przełomie XIII i XIV stulecia. Miasto uległo wówczas powiększeniu w kierunku południowo – wschodnim, wytyczony został nowy rynek, powstały nowe parcele budowlane i ulice. Stare obwarowania rozebrano i rozpoczęto wznoszenie nowych, przy czym proces budowy był z pewnością dość długi i postępował etapami, a początkowo obwarowania drewniane zapewne współistniały na niektórych odcinkach wraz z kamiennymi murami.
Istnienie silnych fortyfikacji wokół Ośna potwierdzone zostało w pierwszej połowie XV wieku, kiedy to nie powidło się oblężenie, podejmowane w 1433 roku przez wyposażone w broń palną wojska husyckie. Ewentualne zniszczenia zapewne szybko naprawiono, a na początku czwartej ćwierci XV wieku przystąpiono do modernizacji obwarowań, podwyższonych przy użyciu cegły i wzmocnionych dodatkowymi basztami. Rozbudowane zostały również obie bramy, które zaopatrzono w daleko wysunięte przedbramia. Być może obwarowania, a zwłaszcza ich drewniane elementy, poniosły szkody w trakcie wielkiego pożaru miasta z 1517 roku, który zniszczył większość umieszczonych wewnątrz murów domów.
W czasie wojny trzydziestoletniej średniowieczne obwarowania zostały częściowo zniszczone, choć funkcjonowały jeszcze bez większych zmian do około połowy XVIII wieku. Od tego czasu rozpoczęła się ich postępująca degradacja. Wpierw przepruto kilka dodatkowych furt w celu ułatwienia komunikacji, następnie zasypano fosę, wyrównano wały ziemne i rozebrano przedbramia. Bramy wyburzono w latach 70-tych XIX wieku, pozostawiając szerokie przejazdy ujęte ceglanymi słupami. Wyburzono także najbardziej zniszczone półbaszty, zamurowując powstałe luki w ciągu murów. Pozostawione mury i baszty od końca XIX wieku zaczęto sukcesywnie remontować, wzmacniając je licznymi przyporami po stronie zewnętrznej. Na miejscu fos i zewnętrznych obwałowań wytyczono aleje spacerowe, które obsadzono rzędami drzew.
Architektura
Miasto założono pośrodku głębokich kompleksów leśnych, na obszarze poprzecinanym licznymi ciekami wodnymi i otoczonym łączącymi się z nimi jeziorami. Teren ten urozmaicały liczne, choć niewielkie wzgórza, między którymi na skrzyżowaniu szlaków handlowych, w wąskiej bagnistej dolinie o naturalnych cechach obronnych usytuowano Ośno. Obwód jego murów w okresie późnego średniowiecza zakreślał w planie kształt zbliżony do owalu, wydłużonego na linii północny – zachód, południowy – wschód. Oprócz pierścienia murów miasto chronione było od strony południowej, wschodniej i zachodniej szeroką fosą, a od północy bagnistym terenem po obu stronach płynącej meandrami rzeki Łęczy. Fosa szeroko rozlewała się na południowym – zachodzie i północnym – wschodzie, zaś od strony zachodniej jej rolę pełnił staw. Pomiędzy fosą a murami znajdowały się wały ziemne. Poza obwodem obwarowań funkcjonowały dwa przedmieścia: XIV-wieczne Frankfurckie, usytuowane w pobliżu słowiańskiej osady rybackiej (chyża), z kaplicą i szpitalem św. Gertrudy, oraz od XV wieku Sulęcińskie, rozlokowane wokół kościoła i szpitala św. Jerzego.
Mury obronne w najstarszych partiach wzniesione zostały z układanych warstwami kamieni polnych, łączonych wapienną zaprawą. Ich wysokość początkowo sięgała jedynie od 3 do 4,8 metrów od strony zewnętrznej. Następnie podwyższane przy użyciu cegły w wątku gotyckim osiągały wysokość około 6 metrów. Zakończone były chodnikiem straży, na poziomie którego umieszczone były otwory strzeleckie, osadzone w prostym przedpiersiu. Wokół obwodu fortyfikacji biegła ulica przymurna dorównująca szerokością mniejszym uliczkom miejskim. Zapewniała ona możliwość szybkiego i swobodnego dostępu do obwarowań, szybkie przemieszczanie się obrońców w razie zagrożenia, a także oddalenie od zabudowań na wypadek pożaru.
Mury wzmocnione były 3 basztami cylindrycznymi, 2 basztami półkolistymi i 12 basztami prostokątnymi wykuszowymi, otwartymi od strony miasta oraz wysuniętymi w stronę fosy przed lico sąsiednich kurtyn (na około 1 – 1,3 metra). Rozstaw baszt nie był regularny, bowiem najmniej ich wzniesiono od strony północnej, chronionej bagnami i rzeką Łęczą. Baszty wykuszowe w swym ostatecznym kształcie były wyższe o jedną kondygnacje niż sąsiednie kurtyny. Ich trójkondygnacyjne wnętrza podzielone były drewnianymi stropami, przy czym wejścia na nie umożliwiały drabiny. Przyziemia zapewne pełniły głównie rolę magazynów i składów, natomiast kondygnacjami bojowymi z dostępem do otworów strzeleckich były piętra. Cylindryczne baszty pełne uzyskały większą wysokość od baszt wykuszowych (11 i 13 metrów), dzieloną wewnątrz na cztery kondygnacje. Ozdobiono je wklęsłymi tynkowanymi opaskami i zwieńczono ceglanymi hełmami, prawdopodobnie także blankowanymi przedpiersiami z machikułami. W baszcie Złodziejskiej, usytuowanej w narożniku południowo – wschodnim miasta, już od średniowiecza mieściło się więzienie.
Wjazd do miasta prowadził przez dwie bramy: Sulęcińską po stronie południowo – wschodniej i Frankfurcką na północnym – zachodzie. Obie w swej ostatecznej formie ze schyłku średniowiecza złożone były z głównych wież bramnych z przejazdami w przyziemiu, długich szyi, mostów zwodzonych przerzuconych nad fosami i zewnętrznych budynków bramnych, przy czym przedbramie bramy Frankfurckiej sięgać mogło daleko w przedpole, na przeciwległy brzeg stawu. Oprócz bram w murach znajdowało się kilka furt o formie niewielkich przejść zamykanych solidnymi drzwiami.
Stan obecny
Obecnie mury obronne zachowane są na całym obwodzie, poza dwoma przejazdami na osiach dawnych bram i trzema przebiciami powstałymi po wyburzeniu baszt. Do dziś zachowały się: 2 baszty koliste, 3 baszty prostokątne w pełnej wysokości łącznie z dachami oraz 7 prostokątnych baszt wykuszowych bez przykrycia. Wysokość murów jest zróżnicowana od 2 do 5 metrów. Do najlepiej zachowanych elementów należy baszta Złodziejska w której mieściło się więzienie, tzw. baszta Krzaków, która w XVIII stuleciu służyła jako więzienie rezerwowe, oraz trzy spośród baszt wykuszowych, które do dziś zachowały się w pełnej wysokości: Wielka Chyżańska, Smołowa i Kapłańska. Pozostałe baszty, w większości mocno przemurowane, zachowane są tylko w partiach przyziemia. Spośród czterech furt, najstarsza przy baszcie Złodziejskiej pochodzi z okresu średniowiecza.
pokaż basztę Złodziejską na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Biała karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, mury miejskie, C.Nowakowski, nr 3771, Ośno Lubuskie 1998.
Kowalski S., Zabytki architektury województwa lubuskiego, Zielona Góra 2010.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.
Studia nad początkami i rozplanowaniem miast nad środkową Odrą i dolną Wartą (województwo zielonogórskie), red. Z.Kaczmarczyk, A.Wędzki, tom 1, Zielona Góra 1967.