Historia
Kościół św. Jakuba wzniesiono w latach 1298-1380, w trakcie których zbudowano krótkie prezbiterium, korpus nawowy i zakrystię. Pierwszy etap prac ukończony został około 1350 roku, bowiem w tym roku margrabia Ludwig ufundował ołtarz św. Piotra. Planowana już wtedy budowa wieży nie doszła do skutku, zapewne z uwagi na brak funduszów. Wydaje się również, że w tym etapie budowy nie zdołano przykryć wnętrz naw sklepieniami, a zabezpieczono je tylko drewnianą więźbą dachową.
W drugiej połowie XV i w pierwszej połowie XVI stulecia świątynię przebudowano i rozbudowano. Prace podjęto zapewne wkrótce po 1477 roku, to jest po odparciu oblężenia miasta przez księcia żagańskiego Jana II. Wówczas zbudowana została wieża, wschodnia część prezbiterium i kaplica po północnej stronie starego chóru. Rozbudowana została również zakrystia, a we wnętrzach założono sklepienia. W 1532 roku, z bliżej nie znanych przyczyn, część sklepienia w zachodniej części nawy głównej zawaliła się, ale już w następnym roku podjęto jej odbudowę, którą powierzono mnichowi z zakonu franciszkanów z Frankfurtu nad Odrą.
W 1538 roku kościół został przejęty przez protestantów, co poskutkowało usunięciem gotyckich tryptyków, stall i pozostałego wyposażenia. W tym samym roku pożar po uderzeniu pioruna zniszczył wieżę. Z kolei w 1596 roku wielki pożar zniszczył doszczętnie całe miasto razem ze świątynią. Została spalona wieża, częściowo zawaliły się sklepienia, zniszczone zostało wyposażenie. Na początku XVII stulecia przeprowadzono prace remontowe, podczas których została odbudowana wieża i sklepienia. W czasie wojny trzydziestoletniej kościół nie został zniszczony, ale w 1674 roku ucierpiał ponownie od uderzenia piorunem, który kolejny już raz uszkodził zwieńczenie wieży, odbudowane w dziesięć lat później przez miejscowego mistrza budowlanego Tobiasa Hermanna. Dalsze prace podjęto dopiero w 1734 roku, kiedy przeprowadzono też gruntowną renowację wnętrz, polegającą na otynkowaniu ścian, przemurowaniu okien i wymianie starych organów. W połowie XVIII wieku budowla musiała ponownie ucierpieć na skutek działań wojny 7-letniej, bowiem w 1784 roku wydano 784 talary i 23 grosze na kolejny remont.
Częste niszczenie zachodniej partii kościoła przyczyniło się do osłabienia konstrukcji sklepień w nawie głównej i w efekcie do ich zawalenia w 1829 roku. Dzięki pomocy króla Fryderyka III oraz władz miejskich wkrótce podjęto odbudowę, zakładając w nawie głównej w miejsce dawnych sklepień krzyżowo żebrowych nowe kolebkowe. W 1835 przeprowadzono renowację prezbiterium, a w 1878 roku odnowiono pozostałe części budowli. Po 1945 roku budowla została przejęta przez katolików.
Architektura
Kościół usytuowano na niewielkim wzniesieniu, na placu położonym po zachodniej stronie rynku miasta lokacyjnego, a na południowym – wschodzie od starego placu targowego. Zbudowano go z cegły w wątku wendyjskim i gotyckim, na fundamentach z kamieni granitowych, w formie trzynawowej pseudobazyliki z wielobocznie zakończonym prezbiterium, masywną prostokątną wieżą od zachodu, oraz zakrystią i dwoma kaplicami przy prezbiterium i nawie.
Początkowe prezbiterium z pierwszej połowy XIV wieku było krótsze od późnogotyckiego i zakończone prostokątnie. Jego pierwotny zasięg wyznaczały ukośnie położone przypory, niegdyś znajdujące się w narożnikach. Pod koniec XV wieku przebudowano prezbiterium na trójprzęsłowe, pięciobocznie zakończone i opięte wydatnymi przyporami z wielkimi ostrołukowymi oknami pomiędzy nimi. Wtedy też wzniesiona została zachodnia wieża. Znaczne pogrubienie ściany zachodniej, jej wysunięcie poza linię murów naw bocznych oraz strzępia widoczne na jej zewnętrznej powierzchni dowodzą, że pierwotnie wieżę planowano znacznie szerszą, prawdopodobnie miał to być masyw zbliżony do kościoła parafialnego w Gorzowie.
Kościół opięty został od zewnątrz przyporami, ale w narożnikach kaplicy południowej zamiast przypór zastosowano lizeny zdobione w trzech strefach blendami. Elewacje kaplicy i prezbiterium wyróżniono opaskami tynkowymi, prezbiterium opięto wysokim cokołem i gzymsem kapnikowym, a na półszczytach zmieszczono prostokątne blendy z krzyżowymi podziałami. Kondygnacje wieży rozdzielono fryzem ząbkowym i tynkowanymi opaskami. Ponadto przyziemie ozdobiono wąskimi i wysokimi blendami, zaś górną kondygnację rzędem blend. Na elewacjach pozostawiono też liczne otwory maczulcowe po używanych w trakcie budowy rusztowaniach. Do wnętrza wiodły od północy i południa ceglane portale o uskokowych ościeżach z kolumienkami i kielichowatymi kapitelami, wałkowymi archiwoltami i zwieńczeniami wimpergowymi. Główny portal osadzono w ścianie zachodniej wieży.
Nawa główna wyraźnie przewyższyła nawy boczne, lecz nie została oświetlona własnymi oknami (pseudobazylika). Jej wysokość osiągnęła poziom równy wysokości chóru, który został wyodrębniony słabo zaakcentowanym łukiem tęczowym. Nawy boczne otwarto do nawy głównej szerokimi arkadami o wiązkowych filarach, które zostały zbudowane z ciasno zestawionych ćwierćwałków i półkolistych w przekroju służek. Ściany naw bocznych i nawy głównej powyżej arkad pozbawione zostały artykulacji, natomiast ściany dwóch zachodnich przęseł chóru rozczłonkowano niszami, powtarzającymi kształt i profilowanie arkad międzynawowych. Po stronie północnej nisze zostały przeprute, tworząc w ten sposób połączenie z północnymi aneksami.
Wnętrze, pierwotnie nakryte płaskimi stropami, w prezbiterium, nawie głównej oraz kaplicy przykryto późnogotyckimi sklepieniami gwiaździstymi oraz sklepieniem siedmiodzielnym nad wschodnim zamknięciem. Nawę południową zwieńczono sklepieniem sieciowym, a północną gwiaździstym, wzbogaconym krzyżem żeber wpisanych w kwadrat w środku każdego przęsła. Sąsiadujący od północy z chórem aneks nakryto sklepieniem gwiaździstym o motywach gwiazd ośmioramiennych, zakrystię z emporą na górze sklepieniem krzyżowo – żebrowym, natomiast kaplicę przy nawie południowej sklepieniem kryształowym.
Stan obecny
Kościół zachował do dnia dzisiejszego gotycką bryłę i układ przestrzenny, a przekształcenia nowożytne miały na niego ograniczony wpływ. Od strony zewnętrznej najbardziej widoczną zmianą jest wieloboczne zwieńczenie wieży z hełmem. Wewnatrz sklepienie w nawie głównej pochodzi z drugiej połowy XIX wieku. W trakcie ówczesnej renowacji odnowione zostały także detale architektoniczne, między innymi okienne maswerki.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Jarzewicz J., Architektura średniowieczna Pomorza Zachodniego, Poznań 2019.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.