Historia
Pierwszy drewniany dwór w Oporowie powstał prawdopodobnie w połowie XIV wieku. Odnotowano go jako „fortalicium” w 1425, 1426 i 1428 roku, jako własność rodu Oporowskich herbu Sulima. Murowany zamek wzniesiony został w latach 1434-1449 przez biskupa kujawskiego Władysława Oporowskiego, choć możliwe jest, iż pierwsze prace podjęto już za życia wojewody łęczyckiego Mikołaja Oporowskiego na początku XV wieku. Gdy Mikołaj zmarł, Oporów otrzymała wdowa po nim, Krystyna, którą najechał i ograbił jej najstarszy syn Stefan. W ugodzie zawartej w 1428 roku „fortalicia” przypadła Władysławowi, w zamian za obmurowanie rodzinnej siedziby. Przebudowa dworu na zamek poświadczona została nazwaniem go mianem „castrum” w 1441 roku.
Zamek stanowił centrum rozległych dóbr ziemskich rodu Oporowskich. Władysław Oporowski piastował wysokie godności zarówno kościelne jak i świeckie. Otrzymał gruntowne wykształcenie prawnicze studiując na zagranicznych uniwersytetach, a po powrocie w 1420 roku został profesorem na Uniwersytecie Krakowskim, którego po sześciu latach został rektorem. Należał do najbardziej wpływowych polityków na dworze Władysława Jagiełły i Kazimierza Jagiellończyka, których był zaufanym doradcą. W latach 1428-1434 pełnił urząd podkanclerzego koronnego, następnie dzięki poparciu królewskiemu uzyskał biskupstwo włocławskie, a w 1449 roku został obrany arcybiskupem gnieźnieńskim i prymasem Polski. Uchodził także za znawcę spaw krzyżackich i zręcznego dyplomatę, dlatego powierzano mu prowadzenie układów z zakonem. Zamek który ufundował był widomą oznaką jego wpływów i bogactwa.
Po śmierci Władysława w Oporowie w 1453 roku, cały majątek wraz z zamkiem przypadł jego bratu, wojewodzie łęczyckiemu Piotrowi Oporowskiemu. Po zmarłym w 1467 roku Piotrze natomiast dobra rodzinne przejęli jego trzej synowie: biskup Włocławski Andrzej, wojewoda włocławski i brzeski Jan oraz kasztelan brzeski Mikołaj. Było to ostatnie pokolenie rodu o dużym znaczeniu. W XVI stuleciu brak było jednostek wybitnych, a dobra oporowskie uległy rozdrobnieniu pomiędzy wielu dziedziców, co miało jedynie tą dobrą stronę, iż zamek nie ulegał żadnym większym nowożytnym przekształceniom.
Na początku XVII wieku zamek przejęli Tarnowscy herbu Rola, następnie Sołłohubowie, Korzeniowscy, Pociejowie, rodzina Orsettich i Karscy. Remonty wykonane w XVII, XVIII i XIX wieku spowodowały tylko niewielkie przeróbki. Z około 1840 roku pochodzi przybudówka na dziedzińcu, tzw. „Kredens” oraz neogotycki portal bramy wjazdowej i taras przed mostem. Gruntowne prace konserwatorskie wykonane w latach 1962-1965 usunęły część przebudowy z XIX wieku, przywróciły pierwotną sylwetkę dachów i ganek komunikacyjny domu mieszkalnego. Spod tynków odsłonięto gotyckie portale i okna oraz drewniane, polichromowane stropy.
Architektura
Zamek usytuowano pośrodku niewielkiego kopca otoczonego nawodnioną fosą, przez którą pierwotnie przerzucono drewniany, zapewne zwodzony most. Było to założenie ceglane na fundamentach z kamieni eratycznych. W pierwszej fazie powstała czworoboczna, czterokondygnacyjne wieża opięta dwoma przyporami. W drugiej fazie z początku XV wieku włączono ją w czworobok murów obwodowych o grubości 1,7 metra, a na południe od niej umieszczono przelot bramny. Równocześnie planowano budowę przy murze wschodnim domu mieszkalnego, wykonano w nim otwory okienne, ale zamiaru tego ostatecznie nie zrealizowano. W trzeciej fazie wzniesiono dom południowy, a naprzeciwko niego, przy murze postawiono dom drewniany. Wtedy też powstała druga, podkowiasta w planie wieża przy murze wschodnim.
Ostatecznie zamek uzyskał plan nieregularnego czworoboku o wymiarach 25 x 30 metrów, składającego się z budynków zgrupowanych wokół małego dziedzińca o wymiarach około 15 x 20 metrów: jednotraktowego domu południowego o wymiarach 8,5 x 23,5 metra, czworobocznej wieży zachodniej o wymiarach 8,3 x 9,6 metra i podkowiastej wieży z kaplicą ulokowaną na osi kurtyny wschodniej. Ponadto w sąsiedztwie wieży zachodniej i bramy znajdowało się pomieszczenie dla stróża, a po stronie północnej w pobliżu wieży funkcjonowała studnia na rzucie zbliżonym do elipsy o średnicy zewnętrznej wynoszącej około 5 metrów.
Dom południowy wzniesiono jako budowlę trójkondygnacyjną, z trzema pomieszczeniami w przyziemiu z których środkowe pełniło funkcję sieni wejściowej. W części zachodniej piętra wydzielono wąskie pomieszczenie o szerokości 1,5 metra z otworem strzeleckim. Jedno z bocznych pomieszczeń (tzw. skarbczyk) przykryto sklepieniem krzyżowo – żebrowym, pozostałe zwieńczono płaskimi, drewnianymi stropami. Drugie piętro pełniło funkcje reprezentacyjno – mieszkalne. Usytuowana tam była wielka sala i przyległa do niej mniejsza komnata. Rolę gospodarczą tradycyjnie spełniał parter, gdzie mieściły się spiżarnie i składy.
Wieża zachodnia, zapewne z powodu małych wymiarów wyspy, połączona została z murem dość nietypowo, w narożniku północno – wschodnim i południowo – zachodnim, w ten sposób, iż odsłonięty został narożnik północno – zachodni, podparty ukośnie ułożoną przyporą. Poza oczywistą funkcją obrony bramy, wieża pełniła także funkcje mieszkalne. Zapewne początkowo mieściła pomieszczenia właściciela zamku, a następnie zamkowej straży. Wszystkie jej kondygnacje przykryto płaskimi, belkowanymi stropami, a komunikację pionową zapewniały drewniane schody lub drabiny. Wejście z dziedzińca na piętro pierwotnie prowadziło za pomocą drabiny, wieża skomunikowana została też gankiem z domem południowym i z chodnikiem straży w koronie muru obronnego.
Podkowiasta wieża wschodnia o średnicy 5,5 metra zajmowana była na piętrze, przechodzącym w sześciobok, przez kaplicę o sklepieniu krzyżowo – żebrowym. Jej oświetlenie zapewniały trzy wąskie, ostrołukowe okna. Poniżej wieża posiadała na dwóch poziomach komory strzeleckie. W każdej po trzy szczelinowe, prostokątne, rozglifione do wnętrza otwory umożliwiały ostrzał wzdłuż kurtyn i na wprost. Wejście do dolnej komory umieszczono od strony dziedzińca, natomiast do górnej przez schody w murze. Od strony dziedzińca na piętrze wieża otwarta była ostrołukową arkadą w świetle której umieszczono piaskowcowy portal opatrzony herbem arcybiskupa Władysława Oporowskiego z końca lat 40-tych XV wieku.
Stan obecny
Zamek należy do nielicznych w Polsce w pełni zachowanych średniowiecznych rezydencji rycerskich. W okresie nowożytnym został tylko częściowo przekształcony (duże, czworoboczne okna, przejazd bramny i pomieszczenie nad nim, niewielki budynek północny, klatki schodowe, podwyższenie poziomu dziedzińca skutkujące zmianą pomieszczeń parteru na piwnice). Obecnie na zamku mieści się muzeum z ekspozycją wnętrz dworskich. Tworzą ją dzieła sztuki i wyroby rzemiosła artystycznego prezentujące kulturę szlachecką. Zbiory zawierają dzieła sztuki z różnych epok, od XVI do początku XX wieku. Otwarte jest codziennie w godzinach 10:00-16:00, a w sezonie wiosenno – letnim w godzinach 10:00-17:00.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Majewska-Rau A., Zamek w Oporowie, Oporów 2014.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 2, architektura obronna, Kalisz 2011.