Historia
Po raz pierwszy imię plebana opolskiego pojawiło się w dokumencie z 1223 roku, a w latach 1232-1239 kościół został podniesiony do rangi kolegiaty. Źródła pisane wspomniały jej proboszcza Grzegorza z 1239 roku, później zaś w 1243 kanonika Maczkę. Trzy lata wcześniej książę Mieszko II Otyły potwierdził kolegiacie wszystkie wcześniejsze nadania, przekazał 4 marki srebra ze swej mennicy i nadał prawo budowy młyna na Odrze. Dodatkowo w 1246 roku darował kolegiacie wieś Strzelce. Kolejny władca Opola, książę Władysław, w 1254 roku przeniósł prawa parafialne na kościół NMP i św. Wojciecha na Górce, pozostawiając kolegiacie obowiązki duszpasterskie w okolicznych osadach. Powróciły one do kolegiaty w 1295 roku.
Budowa trójnawowej bazyliki, wzniesionej na miejscu starszego kościoła, prawdopodobnie rozpoczęła się pod koniec XIII wieku, dzięki hojności księcia Bolesława I (Bolka I), którego kapelanem był Radzisław, kustosz kolegiaty. Ukończenie prac przypadło na około 1306 rok, wówczas bowiem biskup Henryk z Wierzbna zezwolił kolegiacie na posiadanie własnej pieczęci i nakazał wybranie prokuratora, czyli opiekuna kościelnego majątku.
W 1415 roku kolegiatę zniszczył pożar, na tyle dotkliwy, iż odbudowę przeprowadzono w innym układzie – halowym. Renowacja świątyni przeciągała się z powodu braku środków. W 1444 roku wzmiankowana była nowa zakrystia, w 1447 nowe prezbiterium, a w 1470 roku zebrano fundusze na prace remontowe w kościele, określonym jako uszkodzony. Zniszczenia te zapewne odnosiły do kolejnego pożaru z 1446 roku, na tyle dużego, iż kapituła wrocławska wspomniała o nim na synodzie diecezjalnym. Na przełomie XV i XVI wieku powstały przybudówki po bokach hali kościoła, w tym wzmiankowana w 1518 roku kaplica Trójcy Świętej (tzw. Piastowska) oraz kaplice św. Jadwigi i św. Anny. Ostateczne zakończenie odbudowy kościoła miało miejsce około 1520 roku za panowania księcia Jana II Dobrego.
Kolejne remonty były wzmiankowane w latach 1555 i 1557, być może w tym czasie zastąpiono stare sklepienie nowym. Fundusze na ich przeprowadzenie mogłyby być czerpane z licznych majątków kościelnych, lecz obowiązek utrzymywania świątyni spoczywał na radzie miejskiej, a kapituła skarżyła się, że nie jest ona w najlepszym stanie. Działo się tak pomimo tego, iż w 1531 roku kapituła posiadała 7 domów w Opolu, 5 folwarków, 13 ogrodów, 4 wsie, 2 winnice, 13 jatek oraz pobierała dziesięcinę ze 154 wsi.
W trakcie pożaru miasta w 1615 roku zniszczeniu uległy dach, szczyt i jedna z wież, a także większość wystroju wnętrza. W 1617 ukończono odbudowywanie szczytu kościoła, lecz w latach 1622 i 1647 miały miejsce kolejne uszkodzenia w wyniku pożarów. W 1652 roku odbudowano dach, a w 1653 odnowiono sklepienia. W drugiej połowie XVII wieku wzniesiono nową zakrystię, natomiast w 1724 roku gontowy dach zastąpiono dachówkowym. Po sekularyzacji, przeprowadzonej w 1810 roku, przestała istnieć ustanowiona w XIII wieku kolegiata.
W XIX wieku przeprowadzono kolejne remonty: wzmocniono sklepienia, odnowiono i częściowo przemurowano przypory, odnowiono wnętrza w stylu neogotyckim. W latach 1897–1902 przekształcono elewacje zewnętrzne, zamurowano część okien, ujednolicono przybudówki oraz wzniesiono fasadę zachodnią z nadbudową wież według projektu architekta Józefa Cimbolleka. W tym czasie przedłużono też południową kruchtę o jedno przęsło. W latach 1912–1914 wbudowano w zachodnie przęsło korpusu chór muzyczny, a do północnej wieży przybudowano wieżyczkę schodową. Podczas renowacji w 1960 roku w znacznym stopniu usunięto neogotyckie zmiany dokonane w XIX wieku.
Architektura
Wzniesiona pod koniec XIII wieku wczesnogotycka kolegiata była budowlą trójnawową o formie bazyliki, czyli z nawą główną wyższą niż nawy boczne i oświetlaną własnymi oknami w clerestorium. Wiadomo, iż od zachodu poprzedzona była parą nieco starszych, czworobocznych wież z trzeciej ćwierci XIII wieku, z których południowa miała być nieco wyższa niż północna. Na wcześniejszą budowę fasady zachodniej wskazuje jej mniejsza szerokość od korpusu nawowego, nieznacznie węższa po stronie południowej i zdecydowanie po stronie północnej. Wschodnie zamknięcie kolegiaty pozostaje nieznane, choć przypuszczać można, iż było wieloboczne (wskazywałyby na to boczne przypory późniejszej nawy głównej prezbiterium). Jednonawowe prezbiterium musiało być mocno wydłużone i zapewne sąsiadowało z zakrystią.
W trakcie XV-wiecznej odbudowy wcześniejszy układ bazylikowy, po podwyższeniu naw bocznych, został zastąpiony halowym. Kościół otrzymał trójnawowy, pięcioprzęsłowy korpusu nawowy bez wydzielonego zewnętrznie prezbiterium, z trójbocznymi zamknięciami każdej nawy od wschodu. Od zachodu pozostawiono starsze dwie wieże czworoboczne, natomiast od południa do korpusu przystawiono około 1444 roku nową zakrystię. To nietypowe usytuowanie wynikało zapewne z braku miejsca przy prezbiterium. Ponadto z korpusem sąsiadowała dwuprzęsłowa kaplica Trójcy Świętej (Piastowska) nad którą wznosiła się pierwotnie kaplica książęca. Po lewej stronie zakrystii wejście do kościoła poprzedzono płytką kruchtą z przełomu XV i XVI wieku. Od północy zaś dobudowano pod koniec XV wieku kaplicę św. Jadwigi i w XVI wieku kaplicę św. Anny.
Kościół od zewnątrz opięty został przyporami, bardzo gęsto rozmieszczonymi w części wschodniej. Między przyporami przepruto ostrołukowe okna. Liczba okien części prezbiterialnej na skutek rozmieszczenia przypór była dwukrotnie większa niż w korpusie, dzięki czemu część wschodnia kościoła została znacznie lepiej oświetlona niż część zachodnia. Korpus nawowy wraz z niewyróżnionym prezbiterium nakrył wspólny dach dwuspadowy, wielopołaciowy nad wschodnimi zamknięciami.
Wewnątrz nawa środkowa nakryta została sklepieniem sieciowym, a nawy boczne sklepieniami gwiaździsto-sieciowymi z połowy XVI wieku, wspartymi na ostrołukowych arkadach i prostokątnych filarach z podwojonymi uskokami (podobne do filarów kościoła NMP na Piasku we Wrocławiu). Ponadto profilowane żebra spoczęły w nawie głównej na wspornikach, a w nawach bocznych zostały wtopione w ściany. Filary i rozczłonkowanie wnętrza prezbiterium stanowiło kontynuację form korpusu nawowego.
Kaplica św. Jadwigi otrzymała dwa przęsła nakryte sklepieniem gwiaździstym. Jego żebra wykonano z profilowanej cegły, a zworniki ozdobiono malowanym monogramem IHS i gołębicą. Kaplica św. Anny także została wzniesiona jako dwuprzęsłowa, lecz przykryta sklepieniem krzyżowo – kolebkowym wykonanym już około 1635 roku. Kaplicę Trójcy Świętej (Piastowską), dwuprzęsłową, nakryto sklepieniem krzyżowo – żebrowym z profilowanymi ceglanymi i kamiennymi żebrami spiętymi gładkimi, pozbawionymi ozdób zwornikami.
Stan obecny
Mury XIII-wiecznej bazyliki przetrwały częściowo po stronie zachodniej, w miejscu obu wież oraz w zachodnim fragmencie nawy północnej i południowej, na odcinku między pierwszym i trzecim przęsłem. Pozostała wschodnia część kościoła pochodzi z XV wieku, nie licząc XVI-wiecznej kaplicy św. Anny od północy, XVII-wiecznej zakrystii i części kruchty południowej przedłużonej w XIX stuleciu. Nowożytna jest również wieżyczka schodowa przy wieży północnej, chór muzyczny w zachodnim przęśle korpusu, nowe portale południowe i północne. Największa nowożytna zmiana dotknęła zachodnią fasadę, podwyższoną w stylu neogotyckim, nowożytne są również maswerki okienne, nie licząc dolnej partii okien, gdzie odsłonięto oryginalne, pochodzące z XV wieku. Istotną zmianę wyglądu zabytku spowodowało oblicowanie wszystkich zewnętrznych elewacji.
Najstarszym zachowanym zabytkiem kościoła jest kamienna, ozdobiona maswerkiem i herbem miasta chrzcielnica z drugiej połowy XV wieku znaleziona niedaleko plebani w 1965 roku. W kaplicy św. Anny znajduje się ołtarz z końca XV wieku, drugi późnogotycki tryptyk z 1519 roku umieszczono w kaplicy św. Trójcy (Piastowskiej). Tam też obejrzeć można rzeźbiony grobowiec księcia Jana Dobrego z 1532 roku, dzieło dużej klasy wykonane przez nieznanego artystę.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Kozaczewska-Golasz H., Halowe kościoły z wieku XV i pierwszej połowy XVI na Śląsku, Wrocław 2018.
Kozaczewska-Golasz H., Opole – katedra pw. Znalezienia Krzyża Świętego, „Architectus”, 1 (37), 2014.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Górnego Śląska, Warszawa 2008.
Popłonyk U., Opole, Warszawa 1970.