Historia
Nie wiadomo kto był fundatorem opatowskiej kolegiaty, nie jest też znany dokładny czas rozpoczęcia i zakończenia jej budowy. Można jedynie przypuszczać, że czas wznoszenia kościoła przypadł na drugą lub trzecią ćwierć XII wieku, a fundatorem był książę Henryk Sandomierski, uczestnik wyprawy do Ziemi Świętej (na portalu zachodnim mieli być pierwotnie przedstawieni templariusze lub krzyżowcy). Najstarsza wzmianka źródłowa o kościele pojawiła się dopiero w 1206 roku, w związku z istniejącym wówczas przy świątyni zgromadzeniem kanoników.
Pierwsza, znaczniejsza przebudowa kościoła miała miejsce w drugiej ćwierci XIII wieku. Prawdopodobnie przeprowadził ją warsztat cysterskich budowniczych, czynnych przy wznoszeniu zabudowań opactwa w Wąchocku. Mniejsze przekształcenia nastąpiły w wyniku incydentu z trzeciej ćwierci XV wieku, gdy Rafał z Brzezia herbu Leliwa, dziekan opatowski, utrącić miał głowy posągom portalu zachodniego, ze względu na ich stroje przypominające templariuszy. Ponadto w tym samym okresie Jan Bronikowski z Bodzentyna dobudował od północy zakrystię i kostnicę. Najpoważniejsza przebudowa kościoła nastąpiła w pierwszej połowie XVI wieku, po spaleniu budowli w 1502 roku, podczas najazdu Tatarów na Małopolskę. Wtedy to transept i prezbiterium zyskały gotyckie szczyty, podniesiono także mury i przebito większe okna.
W okresie nowożytnym kościół restaurowano w drugiej połowie XVI i w XVII wieku. W latach 1710 – 1740, staraniem prałata i dziekana Macieja Flaszyńskiego, kolegiatę znów przebudowano i gruntownie odnowiono, a także wykonano nowe wyposażenie. W 1777 roku biskup krakowski nadał kapitule opatowskiej przywilej, między innymi w podziękowaniu za zabezpieczenie budynku kolegiaty i przyozdobienie go rozliczną dekoracją, zarówno wewnątrz jak i od zewnątrz. Ostatnie większe prace remontowe prowadzono w 1911 roku przy grożącej wówczas zawaleniem fasadzie zachodniej.
Architektura
Kolegiata św. Marcina została wzniesiona ze znakomicie obrobionych ciosów piaskowca krzemienistego spojonych zaprawą wapienną. Powstała jako trójnawowa, czteroprzęsłowa bazylika z transeptem, z dwoma czworobocznymi wieżami od zachodu, oraz z kwadratowym w planie prezbiterium i pierwotnie trzema apsydami od wschodu (dwoma przy transepcie i jedną przy prezbiterium). Całkowita długość kolegiaty wyniosła 36 metrów, w tym 16,4 metra długości korpusu, szerokość zaś 15,8 metra w partii korpusu i 22,6 metra w transepcie. Wschodnią część kościoła zaplanowano w oparciu o moduł kwadratowego skrzyżowania o wymiarach 7×7 metrów, który powtórzono w rzucie przęsła prezbiterium oraz ramion transeptu.
Główne wejście do kościoła wiodło od zachodu poprzez okazały trójarkadowy portyk. Między wieżami umieszczono także romański, półkoliście zwieńczony portal główny, z osadzonym na nim później portalem gotyckim. Fasadę zachodnią ozdobiono fryzem z reliefem zoomorficznym, natomiast prezbiterium fryzem arkadkowym przechodzącym w lizeny. Kolejne wejście do kościoła prowadziło od strony północnej, poprzez portal ozdobiony motywami roślinnymi, w które wkomponowano herby Łabędź i Odrowąż oraz poprzez portal osadzony w północnym ramieniu transeptu.
Wewnątrz kolegiaty nawa główna pierwotnie przykryta była drewnianym stropem, który podtrzymywały półkoliste łuki arkad i czworoboczne filary o szerokości równej grubości murów nawy (z wyjątkiem ostatniej, wschodniej pary filarów o przekroju krzyżowym). W pierwotnym wyglądzie wnętrza dominowały duże płaskie powierzchnie ścian w których wycięte były okna. Nawa główna z podziałem na prostokątne przęsła, otrzymała dwukrotnie większą szerokość od naw bocznych o przęsłach na rzucie kwadratów.
Pomiędzy wieżami umieszczono kruchtę, otwartą na zewnątrz wspomnianymi trzema arkadami, wspartymi na kolumnach. Portal mieścił się w głębi, na linii wschodnich murów wież. Ponad kruchtą, prawdopodobnie przykrytą drewnianym stropem belkowym, przewidziana była empora, połączona małymi portalami z piętrem wież i dostępna za pośrednictwem drewnianych schodów umieszczonych w wieżach. Nie wiadomo czy zamysł ten ostatecznie w pełni zrealizowano, gdyż wkrótce wieża południowa została nadbudowana, a później, w XIV wieku arkady w przyziemiu międzywieżowym zamurowano. Portal wejściowy został wówczas przeniesiony na stronę południową, a między wieżami wybudowano kryptę. Była ona trójprzęsłowa i przykryta sklepieniem kolebkowym na gurtach. Sklepienie to wspierało się od zachodu na półkolumnach przylegających do muru krypty, a od wschodu na półkolumnach przy niszy wschodniej. Do krypty prowadziły dwa ciągi schodów z nawy głównej. Kondygnacja nad kryptą otwarta była prawdopodobnie do nawy głównej, z którą komunikowała się za pomocą schodów, usytuowanych pomiędzy schodami prowadzącymi do krypty.
W XIV wieku wieża północna została zrównana wysokością z południową. Dopiero w XV wieku ponownie usytuowano portal na osi fasady zachodniej, zlikwidowano kryptę, a na późnogotyckim stropie kasetonowym rozpostarto emporę, jedną z najpóźniejszych w średniowiecznej architekturze polskiej. Wtedy też do korpusu dostawione zostały aneksy kostnicy i zakrystii. Na początku XVI wieku podwyższono koronę murów kolegiaty, odbudowano zawaloną wieżę północną, transept i prezbiterium zyskały gotyckie szczyty, a niektóre okna zostały powiększone.
Stan obecny
Kolegiata zajmuje wyjątkowe miejsce wśród zabytków architektury romańskiej w Polsce, jako jedna z nielicznych, dobrze zachowanych bazylik. Niestety w swej historii nie uniknęła ona przekształceń nowożytnych: nawę północną i południową zastawiono późniejszymi aneksami, rozebrana została główna apsyda, a pozostałe zostały mocno przemurowane (pierwotnie miały po trzy okna). Ponadto wieże nakryły nowożytne hełmy, zaś wnętrze zbarokizowano. W trakcie prac konserwatorskich z XX wieku odsłonięte zostały pierwotne okna naw bocznych oraz okno zachodnie południowego ramienia transeptu. Wymieniono też część ciosów i kolumienki przeźroczy wieży południowej. Spośród zachowanych detali wyróżnia się relief na fasadzie zachodniej przedstawiający fantastyczne zwierzęta i czterolistne rozety, a także na gzymsie wschodnim filara nawy północnej dojrzeć można ornament trawestujący antyczny kymation. Dziś kolegiata udostępniona jest do zwiedzania dla turystów, pełni także nadal funkcje liturgiczne.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Jarzewicz J., Kościoły romańskie w Polsce, Kraków 2014.
Kamińska M., Kilka uwag na temat architektury romańskiej kolegiaty pw. św. Marcina w Opatowie [w:] Architektura romańska w Polsce. Nowe odkrycia i interpretacje, red. T.Janiak, Gniezno 2009.
Tomaszewski A., Romańskie kościoły z emporami zachodnimi na obszarze Polski, Czech i Węgier, Wrocław 1974.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.
Świechowski Z., Sztuka romańska w Polsce, Warszawa 1990.