Historia
Założycielami zamku i miasta Allenstein byli przedstawiciele kapituły warmińskiej. Po podziale ziem pruskich na diecezje w 1243 roku, pierwszy biskup warmiński, Anzelm, otrzymał trzecią część terytorium diecezji jako dominium biskupie, gdzie sprawował władzę kościelną i świecką. Z obszaru tego zobowiązany był wydzielić trzecią część kapitule katedralnej, czyli kolegium kanoników doradzających biskupowi i dbających o katedrę. Proces przekazywania terytoriów kapitule trwał długo. Następca Anzelma, biskup Henryk Fleming nadał jej komornictwo fromborskie i melzackie, a dopiero w 1346 roku biskup Herman z Pragi przeznaczył dla niej największe komornictwo olsztyńskie. Kapituła zaczęła wówczas zagospodarowywać swe ziemie, prowadząc akcję osadniczą, lokując nowe miasta i wsie, budując młyny, tartaki, cegielnie, karczmy oraz zamki, jako iż będąc częścią państwa krzyżackiego, zobowiązana była do ochrony swych posiadłości i wspomagania Krzyżaków w trakcie działań wojennych.
Budowę zamku w Olsztynie rozpoczęto około połowy XIV wieku w ramach akcji kolonizacyjnej południowej Warmii, przy czym po raz pierwszy został on odnotowany w źródłach pisanych w akcie lokacyjnym miasta, wystawionym w 1353 roku. Miał stać się siedzibą administratora ziem kapituły i bezpiecznym miejscem przechowywania skarbca. Początkowo zamek składał się z jednego skrzydła mieszkalnego po północno – wschodniej stronie dziedzińca, ukończonego około 1373 roku. Skrzydło gospodarcze zamku dobudowano, czy też rozbudowano na początku XV wieku, zapewne w związku z określeniem przez kapitułę warmińską, jeszcze pod koniec XIV wieku, wymiaru rezerwy zboża przechowywanego na zamku (miał on odtąd wynosić 60 łasztów). Wieżę z połowy XIV wieku, przebudowano w początku XV stulecia, jednocześnie zamkowe mury podwyższono i uzupełniono drugim niższym pasem obwarowań. Szeroki zakres prac budowlanych stanowił zapewne znaczne obciążenie dla okolicznej ludności, o czym świadczyło pismo wielkiego mistrza krzyżackiego do administratora dóbr kapituły z 1429 roku. Prusowie uskarżać się mieli na obowiązek świadczenia szarwarku na rzecz olsztyńskiego zamku, do którego podług swego przywileju nie byli zobowiązani. Przymusowa służba dotyczyć mogła pracy przy wyrębie drzew zimą z 1428 na 1429 rok oraz transportu drewna do zamku.
Zamek odegrał sporą rolę podczas wojen polsko-krzyżackich. W 1410 roku, po bitwie pod Grunwaldem, biskup Henryk Vogelsang złożył hołd królowi polskiemu. Jednak polska załoga pozostała na zamku jedynie przez dwa miesiące, a po wycofaniu wojsk polsko – litewskich Warmia wróciła we władanie zakonu. W 1414 roku miasto i zamek, pomimo otrzymania posiłków krzyżackich, zostało zdobyte przez Polaków po kilkudniowym oblężeniu. Król obsadził warownię załogą pod dowództwem rycerza Dzierżka z Włostowic i podążył dalej na północ. Jednak i tym razem polskie wojska pozostały na krótko, gdyż jeszcze w tym samym roku Olsztyn odbiły siły krzyżackie pod wodzą komtura z Pokarmina, Helfricha von Drahe. W czasie wojny trzynastoletniej zamek przechodził z rąk do rąk. W lutym 1454 roku zbuntowani mieszczanie chcieli ruszyć na zamek i go zburzyć, jednak po otrzymaniu kluczy, zajęli go i uczynili ważną twierdzą antykrzyżackich sił związkowych. Po klęsce polskiego rycerstwa pod Chojnicami we wrześniu 1454 roku sytuacja się odwróciła i Olsztyn został bez walki, w wyniku negocjacji oddany zakonowi. W latach 1455-1461 zamkiem zarządzał krzyżacki zaciężny rycerz Georg von Schlieben, który zawłaszczył skarbiec kapituły i zamkowe mienie. Ostatecznie po drugim pokoju toruńskim kończącym wojnę trzynastoletnią, Warmia wraz z Olsztynem została przyłączona do Polski.
Krzyżacy zagrozili zamkowi i miastu po raz ostatni w 1521 roku, obrona była jednak tak skuteczna, że poprzestali po jednym, nieudanym szturmie. Kapituła powierzała zarządzanie komornictwem olsztyńskim, wybieranemu co roku ze swego grona kanonikowi nazywanemu administratorem. W latach 1516-1521, administratorem komornictwa olsztyńskiego był wielki astronom Mikołaj Kopernik. On właśnie przygotował obronę Olsztyna przed najazdem krzyżackim. Zgromadził zapasy amunicji i prowiantu, podwoił liczebność zamkowej załogi.
W XVI wieku na zamku gościł Marcin Kromer, który poświęcił wówczas kaplicę św. Anny, niedawno utworzoną w południowo – zachodnim skrzydle zamku. Z czasem oba skrzydła zamku utraciły militarne znaczenie, a dla celów mieszkalnych stały się mało dogodne. W 1758 doprowadzono więc do zamku dojazd od strony miasta i zbudowano z tej strony barokowe skrzydło pałacowe, jednocześnie likwidując podzamcze, część murów i pierwotną wieżę bramną. Po zaborze Warmii w 1772 roku zamek przeszedł na własność zarządu państwowych majątków ziemskich. W 1845 most nad fosą zastąpiono groblą łączącą zamek z miastem, fosę zaś osuszono. W latach 1901-1911, w związku wybraniem zamku na siedzibę prezydenta rejencji olsztyńskiej przeprowadzono generalny remont zamku, przy okazji przekształcając niektóre elementy. W 1921 w salach zamku umieszczono muzeum.
Architektura
Zamek wzniesiono w miejscu z natury obronnym, na wzniesieniu w szerokim zakolu Łyny. Miasto rozwinęło się po jego południowo – wschodniej stronie, także w zakolu rzeki. Po drugiej stronie, od północnego – zachodu, założono zamkowy folwark, a u podnóża zamku na rzece, młyn. Folwark zapewne pełnił rolę przedzamcza, przez jego teren wiodła droga do zamku. Miasto i warownię oddzielała fosa, zasilana wodami Łyny.
Zamek wzniesiono z cegły na podmurówce z kamienia, na planie prostokąta utworzonego przez kurtyny masywnych, dochodzących do 3 metrów grubości murów. Jego najstarszą częścią było główne, północno – wschodnie skrzydło mieszkalne. W latach 70-tych XIV wieku w zachodnim narożniku umieszczono kwadratową w planie wieżę, górującą nad przeprawą przez rzekę Łynę, oraz początkowo niski, kryty jednospadowym dachem budynek o funkcjach gospodarczych i być może administracyjnych przy kurtynie południowo – zachodniej. Bramę wjazdową na dziedziniec ulokowano w kurtynie wschodniej. W ostatnim dziesięcioleciu XIV wieku i pierwszej ćwierci XV wieku podwyższono mury obwodowe, wieżę i oba przeciwległe skrzydła. Również w XV wieku nastąpiła budowa muru zewnętrznego z bramą Dolną, poprzedzoną mostem na Łynie. Obwód tych murów wzmocniono cylindrycznymi basztami, a zamek, z zachowaniem strategicznej i komunikacyjnej autonomii, połączono z obwarowaniami miejskimi.
Główny dom przyjął ostatecznie formę czterokondygnacyjnego budynku o dwóch schodkowych szczytach wieńczących krótsze boki. Udekorowano je sterczynami i ostrołukowymi blendami, przepruto kolistymi przeźroczami i zwieńczono wimpergami z kwiatonami. Tynki szczytów pokryto malowanymi dekoracjami maswerkowymi, typowymi dla gotyckiej architektury Warmii. Od strony dziedzińca do budynku przylegały piętrowe krużganki.
Układ pomieszczeń głównego budynku wzorowany był na założeniach krzyżackich, choć pomieszczenia reprezentacyjne były w Olsztynie stosunkowo niskie. Obszerne piwnice sklepiono krzyżowo i wzmocniono dodatkowymi łukami sklepiennymi. W części zachodniej miały one dwie kondygnacje. Pomieszczenia przyziemia pierwotnie także były sklepione krzyżowo, znajdowała się tam zbrojownia, spiżarnia i izba zarządcy zamku. Poniżej, w poziomie piwnic w osobnym pomieszczeniu, prawdopodobnie umieszczono skarbiec kapituły. Na piętrze znajdowały się: izba mieszkalna administratora z wykuszem latrynowym, trójprzęsłowy refektarz i dwuprzęsłowa kaplica św. Anny po stronie wschodniej. Refektarz i komnata administratora w latach 1510-1520 otrzymały wspaniałe sklepienia kryształowe, każde z nich o innym rysunku i geometrii, a kaplica sklepienie gwiaździste. Trzecia i czwarta kondygnacja były jednoprzestrzenne, z biegnącym dookoła gankiem obronnym. Ciekawym i nietypowym rozwiązaniem było umieszczenie szybu windy na wysokości refektarza. Za pomocą lin wciągano tamtędy towary na wyższe poziomy. Na piętro reprezentacyjne dostać się można było z krużganka, który połączony był także z gankiem obronnym przy północno – zachodnim murze obronnym. Na wyższe piętra wiodły kręcone schody umieszczone w grubości muru. Po podwyższeniu głównego domu o czwartą kondygnację, nowe piętro obronne znalazło się wyżej niż ganek muru kurtynowego łączącego dom z wieżą narożną. Zapewne dla ich skomunikowania nadbudowano przy budynku mur obronny, umieszczając w nim przejście, a powstałą w ten sposób nadbudówkę zwieńczono małym gotyckim szczytem.
W pierwszej ćwierci XV wieku budynek południowo – zachodni przebudowano i podwyższono, w celu pomieszczenia czterech kondygnacji o funkcjach magazynowo – mieszkalnych. Ostatecznie osiągnął on tą samą wysokość co dom główny, lecz posiadał niższy dach z racji węższej podstawy. Od strony dziedzińca w trzech górnych kondygnacjach ścianę utworzono w konstrukcji szkieletowej. Jako, że była ona mniej odporna na działania warunków atmosferycznych, szkieletowa partia elewacji została znacznie cofnięta względem partii ceglanej na parterze, i w ten sposób skryta pod wydatnym okapem dachu. Powstały dzięki temu uskok elewacji mógł zostać wykorzystany pod oparcie dachu ganku komunikacyjnego, biegnącego wzdłuż pierwszego piętra budynku. Po drugiej stronie, w licu muru kurtynowego wybudowano jednokondygnacyjną ścianę szkieletową, a za nią kolejną, osadzoną na wysuniętych przed elewację belkach stropowych, zablokowanych charakterystycznymi zaczepami. W ten sposób skrzydło otrzymało pełnowymiarową kondygnację użytkową, szerszą od niższych kondygnacji, oraz ganek hurdycji pełniący funkcje obronne nad drogą do Dolnej bramy. Budowę skrzydła zakończyło wzniesienie szczytów, o ozdobnej formie zwłaszcza od strony miasta. Schodkowy szczyt wschodni, dekorowany ostrołucznymi, tynkowanymi blendami, miał w grubości muru założony przewód kominowy. Ponadto w trzeciej od południa osi szczytu wykonano otwory do obsługi zadaszonego żurawia, zamontowanego w poziomie drugiej kondygnacji więźby dachowej.
Ścianę szkieletową budynku południowo – zachodniego obustronnie obmurowano cegłą w drugiej połowie XV wieku, prawdopodobnie z powodu problemów konstrukcyjnych ze statyką. W wyniku przebudowy ściana stała się trzykrotnie grubsza, ale przed obmurowaniem wyciągnięto z niej szachulcowe wypełnienie. W nowym murze przebito w regularnych odstępach nieduże otwory okienne, zamknięte łukami odcinkowymi. Ostatecznie przebudowa nie powstrzymała problemów konstrukcyjnych skrzydła, a jego ściana od strony dziedzińca nie przestała osiadać.
Budynek południowo – zachodni nie został podpiwniczony. W przyziemiu umieszczono kuchnię, piekarnię, browar ze słodownią (zaopatrzone w obszerny przewód kominowy, poprowadzony w grubości dawnego muru kurtynowego), a przy bramie w dobudówce izbę stróża. Na piętrze utworzono izby urzędowe oraz mieszkanie burgrabiego, dostępne ostrołucznymi portalami od strony dziedzińca, poprzez zapewniający komunikację dwupoziomowy, drewniany krużganek. Górne kondygnacje pełniły rolę magazynowo – obronną. W latach 1530-1531 do skrzydła przeniesiono kaplicę zamkową, wykonaną wraz z zakrystią przez mistrza Mikołaja z Olsztyna. Została ona zwieńczona bogatym sklepieniem sieciowo – żebrowym, co pociągnęło za sobą usunięcie dwóch poziomów stropów belkowych dotychczasowych konstrukcji spichrzowych. Ponadto wykonano duże okna zamknięte ostrołukami, z zewnątrz ujęte w bielone, prostokątne obramienia, przy jednoczesnym zamurowaniu dotychczasowych otworów spichrzowych oraz otworów pierwszego piętra mieszkalno-administracyjnego. Zakrystię umieszczono w dobudówce nad izbą stróża, natomiast nad nią, na drugim piętrze, znalazła się izba mieszkalna wikariusza zamkowego. Nakryto je dekoracyjnym stropem belkowym.
Ściany szkieletowe hurdycji otrzymały 17 przęseł oraz usztywnienie podłużne za pomocą równoległych zastrzałów pochylonych w kierunku zachodniego szczytu, mijających w połowie swej długości słupy i spinających oczep (poziomą belkę łączącą od góry główne słupy) z podwaliną (najniższą belką). Za stężenie ścian hurdycji z wiązarami więźby dachowej odpowiadały miecze, łączące słupy ścian z belkami wiązarowymi. Hurdycja, z powodu ochrony przed warunkami pogodowymi, została z zewnątrz otynkowana, a tynk wypełnienia szachulcowego osłaniał także słupy hurdycji od strony jej wnętrza.
Kurtyny murów zwieńczone były chodnikami straży, oraz od strony zewnętrznej mogły być wyposażane w hurdycje. Wieża narożna, początkowo czworoboczna, otrzymała cylindryczną, jednokondygnacyjną nadbudowę. Ponownie podwyższono ją w XV wieku, kiedy to osiągnęła dziewięć kondygnacji. Na piątym i siódmym piętrze zachowały się ślady po kominkach ogrzewających pomieszczenia, być może przeznaczone dla wartowników. O funkcji mieszkalnej wieży świadczyłby także relikt wykusza ustępowego od strony Łyny. Drzwi na pierwszym, cylindrycznym piętrze wieży prowadziły na ganek obronny muru kurtynowego, z wyższej kondygnacji prowadziło natomiast przejście na hurdycje skrzydła południowo – zachodniego.
Nie jest znany dokładny wygląd wieży bramnej wiodącej na dziedziniec zamkowy. Wiadomo jedynie, iż posiadała czworoboczną podstawę i ostrołukowy przejazd bramny. Od strony dziedzińca w jej pobliżu, przy skrzydle południowo – zachodnim wzniesiono wspomnianą powyżej, dwupiętrową dobudówkę, utworzoną na nieregularnym i niedużym rzucie. W obrębie drugiego piętra oraz półszczytu dobudówka była zapewne szkieletowa, przez co naśladowała skrzydło. Boczna elewacja, powyżej pierwszego piętra, miała charakterystyczne dla okresu gotyku uskokowe, płytkie nadwieszenie. Znaczna wysokość dobudówki przy jej stosunkowo niedużej powierzchni oraz nadwieszenie elewacji, mogły sprawiać wrażenie, że była budowlą wieżową. Około 1530 roku została ona, podobnie jak skrzydło, obmurowana cegłą na miejscu starszej konstrukcji szkieletowej.
Stan obecny
Zamek jest obecnie jedną z najlepiej zachowanych średniowiecznych warowni w Polsce, choć w okresie nowożytnym po wschodniej stronie dobudowano barokowy pałac i nie zachowała się większość zewnętrznego obwodu obronnego. Zmieniono także poziom podłóg w refektarzu, skuto sklepienia przyziemia, a w krużganku wprawiono futryny okienne i dostawiono neogotycką klatkę schodową. Obecnie na zamku mieści się Muzeum Warmii i Mazur, organizowane są liczne imprezy okolicznościowe. Stałą wystawą jest ekspozycja dotycząca Mikołaja Kopernika. Na ścianie krużganka umieszczona jest astronomiczna tablica doświadczalna z 1517 roku, prawdopodobnie wykonana własnoręcznie przez tego wielkiego astronoma. Służyła ona do prac nad reformą kalendarza kościelnego. Natomiast na dziedzińcu zobaczyć można tzw. Babę Pruską, wczesnośredniowieczny posąg kultowy. Mało znany jest fakt, iż hurdycja, czy też drewniany ganek po stronie południowo – zachodniej jest konstrukcją oryginalną, wydatowaną dendrochronologicznie wraz z więźbą dachową na 1429 rok. Godziny i terminy otwarcia zamku sprawdzić można na oficjalnej stronie tutaj.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, Warszawa 1995.
Garniec M., Garniec-Jackiewicz M., Zamki państwa krzyżackiego w dawnych Prusach, Olsztyn 2006.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Skarżyńska-Wawrykiewicz M., Wawrykiewicz L., Średniowieczne konstrukcje ciesielskie południowego skrzydła zamku kapituły warmińskiej w Olsztynie. Przyczynek do historii zamku, „Ochrona Zabytków”, 2/2015.
Wagner A., Murowane budowle obronne w Polsce X – XVII wieku, tom 2, Warszawa 2019.