Historia
Pierwotnie olsztyński rynek pełnił tylko rolę handlową i gospodarczą. Na miejscu późniejszego ratusza stały ławy i budy handlowe oraz działał browar mieszczański. Przypuszczano czasem, iż murowany budynek ratusza powstał w XIV wieku za życia Jana z Łajs, pierwszego olsztyńskiego sołtysa i zasadźcy, po lokacji miasta w 1353 roku, jednak najprawdopodobniej siedziba władz miejskich powstała dopiero po ustanowieniu w 1500 roku stanowiska burmistrza.
Okres średniowiecza miejski blok śródrynkowy przetrwał bez strat, Olsztyn był bowiem poddawany bez walk, gdy wojska polskie ciągnęły na Krzyżaków w 1410 i 1414 roku. Podobnie w 1454 roku, w trakcie wojny trzynastoletniej, mieszczanie poddali się komturowi elbląskiemu Henrykowi von Plauenowi. W wyniku tego konfliktu Olsztyn wraz z całą Warmią znalazł się w granicach państwa polskiego.
Pierwsze zniszczenia przyniósł ratuszowi rok 1620, kiedy to uległ on spaleniu, podobnie jak większa część miasta. Cztery lata później został odbudowany, lecz równocześnie dokonano jego przekształcenia. W czasie przebudowy pojawiła się również wieża, służąca za wartownię. W drugiej połowie XVIII wieku przeprowadzono generalny remont budynku, natomiast w 1880 roku ze Starego Ratusza całkowicie zniknęły stanowiska handlowe. W czasie dwudziestolecia międzywojennego w miejscu dawnego browaru stanęło północno – wschodnie skrzydło budynku. W 1945 roku Stary Ratusz został spalony po raz drugi. Jego odbudowę przeprowadzono w latach 1946-1949, zaś w 2003 roku elewacje zabytku regotyzowano.
Architektura
Pierwotny budynek ratusza zbudowany był w stylu późnego gotyku jako piętrowa budowla na planie prostokąta. Stanął on na trzymetrowym, kamiennym fundamencie, ściany natomiast zbudowano z cegły, wiązanej w wątku polskim. Usytuowano go w południowej części czworobocznego rynku, mieszczącego się pośrodku lokacyjnego, otoczonego murami obronnymi miasta.
Pośrodku elewacji południowej widniało szerokie wejście do hali targowej, umieszczone w portalu zwieńczonym w tzw. ośli grzbiet. Od strony przeciwnej, otwartej na rynek, wzdłuż budynku ciągnęły się budy kramarzy, a pomiędzy nimi znajdował się podobny portal wejściowy. Wejście z charakterystycznym uskokowym portalem w tzw. ośli grzbiet usytuowano również w przyziemiu od strony wschodniej. Była to główna, reprezentacyjna fasada z wejściem służącym rajcom. Pierwotnie dekoracje piętra składające się z kompozycji okien i malowanych na szaro-niebiesko blend, prawdopodobnie obiegały trzy elewacje: wschodnią, południową i zachodnią. Elewacja północna, jako usytuowana od strony kramów, była dekoracji pozbawiona. Prawdopodobnie krótsze boki ratusza oryginalnie wieńczyły gotyckie szczyty schodkowe lub sterczynowe.
Parter budynku, posiadający o wiele skromniejsze zdobienia, pełnił funkcje handlowe, natomiast bogaty program ceglanej dekoracji poziomu piętra sugeruje, iż była to kondygnacja reprezentacyjna, z izbami pośród których była najważniejsza – sala posiedzeń rady. Kondygnacje łączyły drewniane schody, umieszczone w sieni wejściowej po wschodniej stronie. Pomieszczenia parteru oświetlały niewielkie, zwieńczone łukiem odcinkowym otwory okienne. Większe okna zastosowano na poziomie piętra. Budynek był ogrzewany piecem typu hypocaustum, którego umieszczone w murach kanały, rozprowadzały ogrzane powietrze do poszczególnych pomieszczeń.
Stan obecny
Na skutek przeprowadzonej w XXI wieku regotyzacji ratusz posiada dziś od strony zewnętrznej wygląd zbliżony do oryginalnego. Do dziś zachowały się gotyckie ściany północna, wschodnia i południowa, natomiast elewacja zachodnia została zmieniona z powodu przedłużenia budynku o 2,5 metra w XVII wieku. Dużą wartość zabytkową posiadają średniowieczne piwnice, umiejscowione w południowo – zachodnim skrzydle. Niestety obecnie są one niedostępne, gdyż po II wojnie światowej zasypano je żużlem. Budynek Starego Ratusza jest obecnie siedzibą Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Chodkowska W., Stary Ratusz w Olsztynie, czyli historia w dokumentach i budowli, „Wiadomości Konserwatorskie”, 15/2004.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Pawlak R., Polska. Zabytkowe ratusze, Warszawa 2003.
Sikorski J., Stary Ratusz w Olsztynie na tle dziejów miasta, Olsztyn 1999.