Historia
Miasto Olsztyn (Allenstein) przywilej lokacyjny uzyskało w 1353 roku. Odnotowano w nim uposażenie miejscowej fary sześcioma wolnymi włókami ziemi. W 1378 roku odnowiono lokację miasta i przystąpiono do jego rozbudowy, w trakcie której prawdopodobnie rozpoczęto też przygotowania do budowy murowanego kościoła farnego pod wezwaniem św. Jakuba (co prawda według inskrypcji odnalezionej w XVIII wieku budowa miała się zacząć już w 1315 roku, ale z pewnością doszło do błędu w odczytaniu i pomyłki z datą 1375 lub 1415).
Główną część prac, czyli korpus nawowy o niepełnej jeszcze wysokości ścian oraz wieżę do wysokości około trzeciego piętra, wzniesiono do około 1410 roku. Widoczna w bryle kościoła przerwa w pracach budowlanych (szczelina konstrukcyjna w murach korpusu, bogatsze elewacje dolnych części wieży), zapewne związana była z wybuchem wojny polsko – krzyżackiej. Między 1420 a 1428 rokiem przystąpiono do ukończenia korpusu nawowego kościoła, dla którego więźby dachowej drzewa ścięto na przełomie 1428 i 1429 roku. Roboty te w związku z pogorszeniem sytuacji gospodarczej wykonano modyfikując i redukując pierwotne plany (brak sklepień, drewniane górne kondygnacje wieży, niezrealizowane ślepe arkady na zewnętrznych elewacjach). Dopiero około połowy XVI wieku, po zakończeniu wielowiekowego konfliktu polsko – krzyżackiego, założono nad wszystkimi nawami sklepienia, a w latach 1562 – 1596 roku podwyższono wieżę do 7 kondygnacji.
W XVII wieku, na skutek zubożenia parafii, wnętrze kościoła i jego mury pozostawały zaniedbane. Dopiero w 1721 roku Piotr Olchowski z Reszla przebudował popadające w ruinę obie kaplice przywieżowe. Kościół dotkliwie odczuł skutki kwaterowania w 1807 roku wojsk napoleońskich. W 1819 runęło sklepienie nad emporą organową, a w 1864 już całej budowli groziło zawalenie i musiano ją zamknąć. Kościół oddano do użytku po generalnym remoncie wykonanym w latach 1866 – 1868, lecz prace nad restauracją wnętrza trwały jeszcze kilkanaście lat. Podczas II wojny światowej kościół został uratowany od zagłady przez ks. Jana Hanowskiego, który zdołał uzyskać od Rosjan rozkaz oszczędzenia świątyni. W latach 1999 – 2002 miało miejsce odnowienie elewacji kościoła.
Architektura
Kościół wzniesiony został tuż nad skarpą terenu, blisko północno – wschodniego narożnika miejskich murów obronnych. Zbudowano go z cegły w wiązaniu gotyckim, na kamiennym podmurowaniu, jako trójnawową, sześcioprzęsłową halę, bez wyodrębnionego zewnętrznie prezbiterium, z masywną i wysoką wieżą po stronie zachodniej, flankowaną przez parę kaplic. Długość boków wieży wyniosła 12,5 metra, natomiast bryła całej świątyni w planie osiągnęła wymiary 58 x 24,8 metry. Masywna, monumentalna budowla pierwotnie nie posiadała żadnych przybudówek, nawet zakrystię umieszczono wewnątrz południowej nawy bocznej. Prostego układu nie zakłóciła także wieża, nie wystająca poza obrys prostokąta za sprawą bocznych kaplic.
Zewnętrzne elewacje korpusu kościoła opięte zostały systemem płaskich, uskokowych przypór, pomiędzy którymi umieszczono wysokie, ostrołucznie zamknięte, wypełnione maswerkami okna. Akcent horyzontalny wprowadził tynkowany fryz poprowadzony pod okapem dachu korpusu. Elewację wschodnią korpusu udekorowano gotyckim dziewięcioosiowym szczytem sięgającym około 38 metrów wysokości, przedzielonym ciągłymi blendami o ostrołucznych zamknięciach, powyżej których znalazły się wystające ponad dach okrągłe otwory (motyw spotykany między innymi w katedrze kwidzyńskiej oraz na zamku olsztyńskim), wpisane w profilowane ostrołuki. Podział wertykalny szczytu utworzyły także poprowadzone pomiędzy blendami trójkątne w przekroju lizeny, przedłużone do formy sterczyn zwieńczonych miniaturowymi szczycikami. W strukturze szczytu nie zastosowano żadnych podziałów horyzontalnych.
Wieża ostatecznie otrzymała siedem kondygnacji o wysokości około 70 metrów, rozdzielonych od siebie poziomymi, tynkowanymi pasami, które do trzeciego piętra ozdobione zostały glazurowanym maswerkiem. Wszystkie jej ściany udekorowano gęsto rozmieszczonymi, dwuarkadowymi blendami (po sześć w każdym rzędzie), przy czym zwieńczenia blend z pierwszej fazy budowy wypełniono maswerkowymi zdobieniami. Górna część wieży, która została zbudowana w XVI wieku, nawiązała do struktury średniowiecznej części wieży w swojej podstawowej formie, ale nie uzyskała profilowań i glazurowanych zdobień maswerkowych. Jedynie najwyższą kondygnację udekorował fryz arkadowy oraz gzyms. Pośrodku fasady w przyziemiu usytuowano główne wejście do kościoła, w postaci bogato profilowanego, ostrołukowego portalu.
Wewnątrz w szerokiej na 9,2 metra nawie głównej korpus przykryty został sklepieniem sieciowym, a w szerokich na 5,1 metra nawach bocznych kryształowym. Sklepienia oparto na pięciu parach gładkich, masywnych, ośmiobocznych filarów, podtrzymujących na opaskach impostowych wysokie, ostrołuczne, profilowane arkady. Na ścianach naw bocznych sklepienia opuszczono na profilowane ślepe arkady (łuki tarczowe), osadzone na wysokich cokołach. Wsporniki sklepień zaprojektowano w formie polichromowanych, brodatych głów męskich, wykonanych z terakoty.
Stan obecny
Kościół św. Jakuba jest dziś przykładem dobrze zachowanej, ambitnej i kosztownej konstrukcji, nawiązującej do far innych miast warmińskich (korpus bez wyróżnionego prezbiterium z wieżą od zachodu), ale z powodu przeciwności losu ukończonej w nieco zredukowanej formie dopiero u schyłku średniowiecza. Choć wojny polsko – krzyżackie spowodowały iż elewacje kościoła są dziś nieco mniej bogate niż planowano, to w późniejszych wiekach kościół miał dużo więcej szczęścia, unikając pożarów i zniszczeń wojennych, dzięki czemu ocalały jego XVI-wieczne sklepienia i duża ilość detali architektonicznych (częściowo odnowionych w XIX stuleciu).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreußen, Die Bau- und Kunstdenkmäler in Ermland, red. A.Boetticher, Königsberg 1894.
Grzybkowski A., Gotycka architektura murowana w Polsce, Warszawa 2016.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Kościoły i kaplice archidiecezji warmińskiej, tom 1, red. B.Magdziarz, Olsztyn 1999.
Lesiński A., Olsztyńska bazylika katedralna św. Jakuba na przełomie wieków, Olsztyn 2009.
Rzempołuch A., Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich, Olsztyn 1992.