Historia
Kościół farny miasta Olkusza zbudowany został przed połową XIV wieku. Po raz pierwszy wzmiankowany był w latach 1325-1327, gdy znajdował się na uposażeniu krakowskiej kolegiaty św. Floriana. Być może został rozbudowany za panowania króla Kazimierza Wielkiego, natomiast za panowania Władysława III, w 1441 roku, ufundowana została przy prezbiterium kaplica św. Anny, wzniesiona wraz z zakrystią z inicjatywy biskupa Oleśnickiego.
Średniowieczną formę kościół zachował do momentu pożaru z 1587 roku. Spustoszony pozostawał po nim aż do 1602 roku. W 1612 roku wzniesiono kruchtę południową, a w 1620 roku powstała renesansowa kaplica Loretańska, wzorowana na kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu. Pod koniec XVIII wieku obok kościoła wybudowano kaplicę św. Jana Kantego, w XIX wieku kruchtę zachodnią i klatkę schodową. Także w drugiej połowie XIX stulecia kościół został gruntownie odnowiony. W 1913 roku wzniesiono neogotycką dzwonnicę.
Architektura
Kościół z XIV wieku był usytuowaną przy południowo – zachodnim narożniku rynku budowlą halową, trójnawową, pięcioprzęsłową, z prostokątnym, trójprzęsłowym prezbiterium od strony wschodniej. Nawa główna uzyskała dwukrotnie większą szerokość niż boczne, była też lekko odchylona od osi w stosunku do prezbiterium. W okresie późnego średniowiecza kościół powiększył się przy prezbiterium o trójprzęsłową kaplicę św. Anny od strony południowej oraz zakrystię i skarbiec od strony północnej. Bryłę uzupełniała cylindryczna wieżyczka schodowa po stronie północnej, na styku nawy bocznej i skarbczyka. Najstarsze partie kościoła wzniesiono z łamanego kamienia i ciosu w detalach architektonicznych, natomiast części XV-wieczne utworzono z cegły układanej w wątku gotyckim.
Od strony zewnętrznej kościół wzmocniono przyporami, w narożnikach ustawionymi pod skosem. Między nimi umieszczono wysokie i wąskie, obustronnie rozglifione, ostrołukowe okna z maswerkami – dwudzielne w ścianach bocznych naw i prezbiterium, trójdzielne w ścianie wschodniej. Prezbiterium i korpus nakryto stromymi dachami dwuspadowymi, zakończonymi ceglanymi szczytami schodkowymi ze sterczynami i ułożonymi piramidalnie blendami, przy czym w prezbiterium szczyt dodatkowo udekorowano zendrówkami. Elewacje prezbiterium ujęto profilowanym gzymsem kapnikowym. Komunikację zapewniały co najmniej cztery kamienne portale: zachodni, z nawy bocznej do wieżyczki schodowej, z prezbiterium do zakrystii, z zakrystii do skarbczyka.
Wewnątrz nawa gówna otwarta została do naw bocznych ostrołukowymi, fazowanymi arkadami, wspartymi na ośmiobocznych filarach z cokołami, a także na wschodnich i zachodnich półfilarach. Prezbiterium połączono z nawą główną ostrołuczną arkadą tęczy, także kaplicę św. Anny otwarto przęsłami ostrołukowych arkad na prezbiterium i nawę boczną. Korpus nawowy, prezbiterium i kaplicę św. Anny nakryto sklepieniami krzyżowo-żebrowymi, osadzonymi w prezbiterium i nawie głównej na wspornikach, a w nawach bocznych na cienkich, nadwieszanych służkach. Zakrystię sklepiono kolebkowo, podobnie (ale ostrołucznie) skarbczyk.
Stan obecny
Gotycki kościół został częściowo przekształcony w okresie nowożytnym. Najbardziej ucierpiała fasada zachodnia korpusu, prawie całkowicie zastawiona kruchtą i wieżą, a także elewacja południowa korpusu przysłonięta dwoma przybudówkami (kaplica i kruchta) oraz obmurowaniem ścian wraz z przyporami. Z pierwotnych elementów zachowały się sklepienia, arkady międzynawowe z filarami, a także cztery gotyckie portale, z których najciekawszy z prezbiterium do zakrystii zamknięty jest łukiem pięciolistnym. Ponadto widoczne są wnęki na sedilia, wnęka ścienna w prezbiterium, wnęka w kaplicy św. Anny oraz w północnej ścianie skarbczyka. Najcenniejszym zachowanym zabytkiem wyposażenia świątyni jest Poliptyk Olkuski, czyli XV-wieczny, gotycki ołtarz, wykonany przez krakowskich malarzy cechowych Jana Wielkiego i Stanisława Starego. W prezbiterium znajdują się XVI-wieczne drewniane stalle, czyli ozdobne, drewniane ławy, w których zasiadali duchowni. Polichromia gotycka na ścianach bocznych pochodzi z około 1370-1380 roku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Krasnowolski B., Leksykon zabytków architektury Małopolski, Warszawa 2013.