Historia
Nysa (łac. Nissa, niem. Neisse) otoczona była obwarowaniami drewniano-ziemnymi już około 1259-1261 roku, kiedy to zostały one po raz pierwszy wspomniane w źródłach pisanych. Umocnienia te zostały zniszczone podczas sporu między biskupem Tomaszem II a księciem Henrykiem IV Probusem w 1284 roku, lecz już kilka lat później do 1290 zostały odbudowane. Murowane obwarowania otaczające główną część Nysy, czyli Nowe Miasto, powstały z inicjatywy biskupa Przecława z Pogorzeli w połowie XIV wieku. W obręb murów miejskich włączono również teren dworu biskupiego, mającego jednak swój własny system obronny od strony miasta.
Do 1414 roku, kiedy to po raz pierwszy wzmiankowano w źródłach międzymurze, Nowe Miasto zostało otoczone drugim murem obronnym, Stare Miasto natomiast nadal otoczone było tylko umocnieniami drewno-ziemnymi z trzema bramami. Być może wiązało się to z faktem, iż do XVI wieku było ono samodzielnym organizmem z własną radą. Dodatkowo Stare Miasto miało luźną zabudowę z licznymi ogrodami. Posiadane fundusze przeznaczano jedynie na konserwację istniejących umocnień. Dlatego też zostało ono w odróżnieniu od Nowego Miasta zniszczone doszczętnie w 1428 roku podczas najazdów husyckich.
W 1532 roku z inicjatywy ówczesnego burmistrza Nysy Melchiora Bobera, wieża przy bramie Celnej, prowadzącej do Starego Miasta, została przebudowana na wieżę bramną i jako jedyna w mieście miała most zwodzony. Pod koniec XVI wieku z obawy przed coraz silniejszym zagrożeniem tureckim, na polecenie biskupa Jerina, wrocławski fortyfikator Schneider von Lindau opracował nowożytny system obronny. W jego efekcie Nysa została otoczona włoskim systemem bastionowym, przebudowywanym już od 1643 roku w typie szkoły holenderskiej. Dawne średniowieczne obwarowania wciąż jeszcze wówczas funkcjonowały, lecz już jedynie jako uzupełnienie nowych fortyfikacji. Dodatkowo koło 1700 roku powstał system pozwalający zatopić w razie oblężenia, przedpola na południe od fortyfikacji. System ten został użyty w 1741 roku, kiedy to z rozkazu ówczesnego komendanta Rotha zalano przedmieścia.
Ostatnie nowożytne modernizacje fortyfikacji miały miejsce w drugiej połowie XVIII wieku, gdy Nysa znajdowała się w obrębie państwa pruskiego. Prace te objęły głównie starsze obwarowania bastionowe oraz tereny wysunięte daleko w przedpole miasta, natomiast mury średniowieczne nie miały już wówczas praktycznie żadnego znaczenia militarnego. Od 1862 roku rozpoczęto ich sukcesywne rozbieranie.
Architektura
Nyskie mury obronne tworzyły zamknięty obwód kształtem zbliżony do czworoboku, o zaokrąglonych narożach. Dodatkowe zabezpieczenie stanowił drugi, zewnętrzny mur, niższy i cieńszy, dobudowany w drugiej połowie XV wieku. Prawdopodobnie nie obiegał on całego miasta, na nowożytnych planach widoczny był jedynie w południowo – wschodniej części Nysy (mógł jednak zostać już wówczas częściowo wyburzony). Główny mur zwieńczony został chodnikiem obronnym, chronionym od strony polnej przedpiersiem z krenelażem. W późniejszym okresie, gdy większe znaczenie zaczęła odgrywać ręczna broń palna, krenelaż zastąpiono zadaszonym gankiem wzdłuż którego przepruto otwory strzelcze (by chronić przed ewentualnym zamoknięciem proch i lonty). Sądząc po weducie z końca XV wieku zamieszczonej w kronice H.Schedla, zewnętrzny mur obronny już od początku zwieńczony był zadaszonym gankiem. Całość fortyfikacji otaczała fosa, zasilana przez rzeki Nysę Kłodzką i Białą Głuchołaską. Sama Nysa Kłodzka zabezpieczała miasto od północy i częściowo od zachodu, gdzie wpadała do Jeziora Nyskiego.
W ciągu głównego, wewnętrznego pierścienia murów umieszczono 28 czworobocznych baszt, wystających przed lico muru by można było prowadzić ostrzał flankowy i otwartych od strony miasta, by utrudnić potencjalnym napastnikom obronę w momencie zajęcia fragmentu obwarowań. Niezabudowywanie tylnych części baszt było również znaczną oszczędnością i skracało czas budowy. W późniejszym okresie średniowiecza te wykuszowe baszty często zamykano, czy to ścianami drewnianymi lub szachulcowymi, czy to murowanymi. W XVI wieku zewnętrzny pierścień murów wzmocniono półkolistymi bastejami.
Wjazd do Nysy zapewniały cztery bramy: Wrocławska na północy, Ziębicka na zachodzie, Bracka po stronie południowo-zachodniej i Celna na południu, która prowadziła na teren Starego Miasta. Samo Stare Miasto nie posiadało murowanych obwarowań, a jedynie wał ziemny z częstokołem, jakkolwiek w jego umocnieniach znajdowały się bramy Mikołajska, Bialska i Zbójnicka. Bramy starego miasta przeprute były w murze obronnym i flankowane przez wysokie, czworoboczne baszty przybramne. Do wysokości zewnętrznego pierścienia murów prowadziła szyja bramna, zakończona niewysokimi budynkami bramnymi na linii zewnętrznych obwarowań.
Wieża bramy Ziębickiej wzniesiona była na planie czworoboku o wymiarach 8,7 x 9 metra. W połowie XIV wieku miała ona około 18,7 metra wysokości i trzy poziomy zewnętrznych elewacji. Najniższa partia połączona była od wschodu i zachodu z kurtynami murów obronnych, przy czym wnętrze wieży skomunikowane było z gankiem w koronie murów za pomocą ostrołucznych otworów. Wschodnie wejście, osadzone na wysokości 7,2 metra, prowadziło nad przejazd bramny, zachodnie zaś przepruto 4 metry na poziomem gruntu i zabezpieczono wykuszem. Trzeci otwór wejściowy do wieży umieszczono od strony miasta w elewacji południowej. Pierwotnie zapewne prowadziły do niego drewniane schody przylegające do ściany. Od otworu do kurtyny nad bramą założono ganek oparty na drewnianych belkach, osadzanych w gniazdach w murze. Elewacje drugiego piętra wieży otrzymały bogatą dekorację architektoniczną. Każdą ozdobiono czterema sześciopolowymi, prostokątnymi blendami, przy czym po stronie zachodniej ich rytm zaburzony został wykuszem latrynowym. Analogicznie jak najniższe piętro, także i to zwieńczono kamiennym gzymsem okapnikowym. Ostatnia obronna partia prawdopodobne zwieńczona była galerią z blankami, opartą na ceglanych wspornikach.
Wnętrze wieży bramy Ziębickiej składało się z pięciu kondygnacji, rozdzielonych drewnianymi stropami z belkami opartymi na odsadzkach. Można przypuszczać, że w najniższej umieszczono loch głodowy, do którego więźniów opuszczano poprzez otwór w stropie. Prawdopodobnie nie był on oświetlony lub co najwyżej posiadał jedno okno szczelinowe w elewacji zachodniej. Z pierwszego piętra prowadził otwór na ganek kurtyny po stronie zachodniej, natomiast w ścianie wschodniej zlokalizowano w grubości muru schody prowadzące na kolejną kondygnację. Od wschodu znajdowało się wyjście na ganek nad przejazdem bramnym, a po przeciwległej stronie do wykusza obserwacyjnego, znajdującego się powyżej wejścia z kurtyny muru obronnego. Od strony miasta do kondygnacji tej prowadził jeszcze jeden ostrołuczny otwór.
Prawdopodobnie podczas zdobywania Nysy w 1428 roku uszkodzeniu lub może zniszczeniu uległa górna partia wieży z galerią obronną. W drugiej połowie XV wieku rozebrano ją zatem do poziomu wsporników, a wieżę podwyższono o dwie kondygnacje rozdzielone odsadzką i zwieńczono na wysokości nieco ponad 30 metrów machikułami opartymi na kamiennych wspornikach. Za nimi wzniesiono czworoboczną podstawę wysokiego ostrosłupowego hełmu, sięgającego zapewne około 50 metrów wysokości, zaś wokół jego dolnej partii założono krenelaż. Płaszczyzny gładkich ścian przepruto jedynie poprzez wprowadzenie wąskich okien szczelinowych od północy oraz okienek doświetlających schody od zachodu i południa. Na elewacji wschodniej na poziomie niecałych 15 metrów zlokalizowano nowy wykusz. Powstałe w wyniku nadbudowy wnętrza rozdzielono trzema stropami kładzionymi na odsadzkach. Komunikację pionową poprowadzono schodami w grubości ściany południowej i częściowo zachodniej, lokując biegi nad schodami istniejącymi w starszej części.
Stan obecny
Do dziś zachowały się dwie gotyckie wieże przybramne: Wrocławska (wzniesiona w XIV wieku, lecz podwyższona i przebudowana w XVI i XVII stuleciu) oraz Ziębicka (zbudowana w XIV wieku, przebudowana w XVI wieku i odnowiona w stylu neogotyckim w XIX stuleciu), które obecnie służą jako punkty widokowe. Nieliczne zachowane fragmenty dawnych murów obronnych można zobaczyć np. przy wieży Wrocławskiej, przy ulicy Chodowieckiego, czy obok kościoła św. Piotra i Pawła.
pokaż wieżę Wrocławską na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kębłowski J., Nysa, Warszawa 1972.
Legendziewicz A., Wieża bramy Ziębickiej w Nysie – w świetle badań architektonicznych i ikonograficznych, „Opolski Informator Konserwatorski”, 13/2017.
Przyłęcki M., Miejskie fortyfikacje średniowieczne na Dolnym Śląsku. Ochrona, konserwacja i ekspozycja 1850 – 1980, Warszawa 1987.