Historia
Pierwszy murowany kościół w Nysie miał zostać ufundowany i konsekrowany przez biskupa wrocławskiego Jarosława w 1198 roku, na miejscu rzekomej, starszej, drewnianej świątyni. Został on zniszczony w 1241 roku, podczas najazdu tatarskiego, a następnie spłonął w 1249, podczas walk między księciem Bolesławem Rogatką a Henrykiem III. Na początku drugiej połowy XIII wieku romański kościół odbudowano lub wzniesiono na jego miejscu nowy. Pod koniec XIV wieku budowla ta była już w katastrofalnym stanie, groziła zawaleniem i została częściowo rozebrana.
Gotycki kościół św. Jakuba i św. Agnieszki powstawał w dwóch etapach na przestrzeni wielu lat. Wpierw przed 1392 rokiem z inicjatywy Wacława II legnickiego, biskupa wrocławskiego, który chciał wznieść reprezentacyjną świątynię dla księstwa nyskiego, zbudowano sześć zachodnich przęseł i pokryto je dachem. Niestety w 1401 roku kościół spłonął podczas pożaru, który opanował większość miasta. Do 1416 roku został częściowo naprawiony, lecz w 1423 roku rada miejska postanowiła przeprowadzić częściową rozbiórkę starej budowli i zawarła umowę z Piotrem z Ząbkowic (Petrem Frankensteinem), mistrzem wykształconym w praskim warsztacie sławnego Parlera, na budowę reprezentacyjnego kościoła mieszczańskiego. Korzystając częściowo z fundamentów rozebranej partii kościoła oraz z sześciu przęseł zachodnich budowli biskupa Wacława, rozpoczął on budowę prezbiterium gotyckiej bazyliki. Prace miał zakończyć już w 1430 roku.
W 1474 roku biskup Rudolf von Rudesheim położył kamień węgielny pod budowę wolnostojącej wieży – dzwonnicy. Budowniczy Mikołaj Hirz pod nadzorem Mikołaja Amelunga wzniósł dwie najniższe kondygnacje, a za czasów biskupa Jana IV Rotha od 1493 roku powstawała kondygnacja trzecia. Czwartą ufundował biskup Jan V Thurzo w 1516 roku. Pomimo planów by wieża była najwyższą w mieście, niespokojny okres i przyszłe katastrofy spowodowały, iż budowę zakończono na tym piętrze.
W 1542 roku kościół uległ ponownie uszkodzeniu podczas kolejnego wielkiego pożaru Nysy. Został jednak szybko naprawiony, a w trakcie renowacji w nawie głównej na miejsce zawalonych założono nowe sklepienie sieciowe. Przed 1551 rokiem wykonano nową więźbę dachową, w latach 1551-1553 Włoch Jan Wahel dodał wystawki nad gzymsem koronującym, w 1554 roku Jerzy Stolz z Ołomuńca pokrył dach łupkiem, zaś Jerzy Behem okrył blachą wieżyczkę na sygnaturkę. W latach osiemdziesiątych XVI wieku z fundacji biskupa Marcina Gerstmana wydłużono chór organowy oraz wstawiono klatkę schodową.
Około 1619 roku prawo własności kościoła stanęło pod znakiem zapytania z uwagi na roszczenia wysuwane przez protestantów. W celu rozstrzygnięcia sporu zorganizowano spis ludności parafii, który wykazał trzyosobową przewagę katolików nad protestantami, dzięki czemu kościół pozostał świątynią katolicką.
W XVII i XVIII wieku do kościoła dobudowano szereg nowożytnych kaplic oraz całkowicie zmieniono wnętrze w stylistyce barokowej. Poważnych zniszczeń budowla doznała w 1741 roku podczas wojen śląskich. Wkrótce nastąpiła jej odnowa, lecz jeszcze większych zniszczeń świątynia doznała w roku 1807, podczas oblężenia i ciężkiego ostrzału artyleryjskiego miasta przez armię napoleońską. Odbudowa w latach 1889-1895 połączona była z kolejną radykalną zmianą wystroju kościoła, tym razem w stylu neogotyckim. Między innymi założono wówczas nowe sklepienie w nawie głównej, wybudowano kruchtę zachodnią, podwyższono wieżyczkę schodową przy zakrystii i wymieniono maswerki w oknach.
W wyniku działań wojennych z 1945 roku świątynia przeżyła ostatni w swej historii kataklizm. Spłonął dach i dwie boczne kaplice, zawalił się szczyt zachodni, przestały istnieć witraże, poważnemu zniszczeniu uległy także pozostałe boczne kaplice i większość wyposażenia. Odbudowa, przy okazji której dokonano regotyzacji, zaczęła się wkrótce po przejęciu Nysy przez państwo polskie i trwała do 1961 roku.
Architektura
Gotycki kościół św. Jakuba i Agnieszki osiągnął pod koniec średniowiecza formę orientowanej budowli halowej, dziewięcioprzęsłowej, o trzech nawach równej wysokości, na wschodzie zamkniętej wielobokiem, z obejściem będącym przedłużeniem naw bocznych. Zbudowano go z jasnoszarego piaskowca i różowej cegły, o długości 59,5 metra, szerokości 22,5 metra (w tym nawa główna 9,2 metra a nawy boczne 5/5,2 metra) i wysokości 27,2 metra. Na zewnątrz budynek świątyni opięty został uskokowymi przyporami, między które wbudowane zostały w XV i XVI wieku niskie kaplice, a także kruchty umieszczone w czwartym przęśle od zachodu, po stronie północnej i południowej. Powyżej przepruto duże okna ostrołukowe z bogatymi maswerkami w górnej części i laskami dzielącymi otwory na cztery części. Po stronie zachodniej korpus nawowy przedłużono dwoma kaplicami na szerokości naw bocznych. Ponad nimi osadzono szczyt podzielony dwoma przyporami i lizenami z ostrołukowymi blendami. Kościół nakryty został dachem dwuspadowym, jednym z najbardziej spadzistych dachów na Śląsku. Od północy do prezbiterium przystawiono zamkniętą trójbocznie zakrystię.
Wewnątrz dziewięć par niezwykle smukłych, ośmiobocznych filarów złączono wysoko wyniesionymi arkadami, które zamiast dzielić, zintegrowały wewnętrzną, jednolitą przestrzeń. Filarom nadano charakterystyczną ceglaną formę z kamiennymi opaskami równomiernie dzielącymi ich wysokość oraz z wysokimi kamiennymi cokołami. Przęsła nawy głównej otrzymały w planie kształt prostokątów o osi dłuższej umieszczonej poprzecznie do głównej osi kościoła. Po bokach ich odpowiednikami zostały prawie kwadratowe przęsła naw bocznych. Forma kwadratowa tych ostatnich zamiast prostokątnej, spowodowała podkreślenie wydłużenia całego kościoła oraz osłabiła odrębność naw. Przy tym filary nie stanowiły już w tak dużym stopniu podziałów międzynawowych, a raczej jakby w sensie optycznym las przypór dźwigających wspólne dla całego wnętrza sklepienie.
W murach obwodowych wyprute zostały arkady prowadzące do kaplic i rozdzielone partiami gładkich ścian okien. W części wschodniej okna schodziły pierwotnie niemal do posadzki, ale w późniejszym okresie zostały zamurowane. Nawa główna od pierwszej połowy XVI wieku przykryta była sklepieniem sieciowym. Zakrystia, większość kaplic i kruchty nakryte zostały sklepieniami krzyżowo-żebrowymi, natomiast obejście dziewięciopolowymi sklepieniami przerzutowymi. Nad wschodnią kaplicą po stronie południowej założono zdeformowane sklepienie gwiaździste z żebrami opartymi na wspornikach z postaciami aniołów. W części zachodniej korpusu nawowego usytuowano chór muzyczny i mieszczański, pod którymi umieszczono sklepienia sieciowe i gwiaździste, przy czym przęsło środkowe wyróżniono występującymi zakończeniami przecinających się żeber.
Portale wejściowe do kościoła otrzymały raczej skromne formy o profilowanych i wysmukłych ościeżach. Portal południowy ustawiono na wysokim, dwupoziomowym cokole, a jego uskokowe ościeża zaopatrzono w głowice o dekoracji roślinnej. Portal północny także utworzono z uskokowych i profilowanych ościeży, ale bez głowic. Obydwa umieszczono we wnętrzach wysokich krucht przykrytych sklepieniami krzyżowymi, dostępnymi poprzez ostrołuczne otwory o profilowanych ościeżach. Wyróżniał się portal siodłowy prowadzący z nawy północnej do zakrystii, zwieńczony ściętym trójliściem, z roślinną dekoracją na nadprożu oraz z obitymi blachą drzwiami. Także w samej zakrystii zastosowano bogatszy wystrój rzeźbiarski umieszczając zespół wsporników i zworników z przedstawieniami figuralnymi i symbolicznymi. W zwornikach umieszczono między innymi herb miasta i księstwa biskupiego, postać klęczącego anioła, ludzką głowę i liściastą maskę. Wsporniki otrzymały kształty masek ludzkich i zwierzęcych, oraz głowę królowej czy popiersie brodatego mężczyzny. Podobne dekoracje rzeźbiarskie zastosowane zostały również w niektórych kaplicach bocznych.
Oryginalnie w oknach umieszczone były wielokolorowe witraże, wpuszczające do wnętrza wielobarwne światło, które krzyżowało się z kolorytem ścian i filarów kościoła. Tam cynobrowe powierzchnie nietynkowanej cegły poprzecinane białymi fugami oraz silnie akcentowane biało – żółtymi pasami kamienia filary, dodatkowo intensyfikowały zjawiska kolorystyczne.
Obok świątyni, po stronie północno – zachodniej usytuowano wolnostojącą dzwonnicę, której budowę rozpoczęto w 1474 roku. Została wymurowana z cegły, lecz okryta kamienną okładziną, na planie kwadratu wzmocnionego w narożach silnie wysuniętymi przyporami. Kondygnacje rozdzielono gzymsami kapnikowymi, pomiędzy którymi wstawiono ostrołukowe okna o profilowanych obramieniach, w dolnej kondygnacji zdobione żabkami i bujnymi kwiatonami, a od południa dodatkowo nadwieszaną na wspornikach wimpergą w ośli grzbiet, ujętą wygiętymi pinaklami. Przypory w dolnej części ozdobiono delikatnymi laskowaniami połączonymi łukami w ośle grzbiety z kwiatonami w zwieńczeniu. Druga kondygnacja przypór została zakończona na wysokości uskoku trójbocznie, z ostrołukowymi wnękami flankowanymi ozdobnymi kolumienkami. Po stronie południowo – zachodniej umieszczona została wieżyczka schodowa.
Stan obecny
Z pierwotnej, romańskiej budowli pozostały do dnia dzisiejszego jedynie fundamenty, które można zobaczyć w podziemiach obecnego, gotyckiego kościoła. Być może relikty te pochodzą z dwóch różnych budowli, gdyż pozostałości z dwóch filarów znacząco się od siebie różnią.
Zachowany do dziś gotycki kościół, podobnie jak pobliska dzwonnica, w swoich burzliwych dziejach doświadczył licznych pożarów, zniszczeń i był poddawany wielokrotnej modernizacji, jednak jego charakterystyczna sylwetka pozostała niezmieniona do dnia dzisiejszego. Główne przekształcenia jakie zmieniły wygląd budowli to neogotycka kruchta zachodnia, rekonstruowany szczyt zachodni oraz sklepienie krzyżowo – żebrowe z końca XIX wieku w nawie głównej, które zastąpiło XVI-wieczne sklepienie sieciowe. Także większość maswerków okiennych jest wynikiem nowożytnych i współczesnych restauracji, choć trudno odróżnić te oryginalne od wymienionych. W fasadzie zachodniej nie zachował się oryginalny portal główny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Kębłowski J., Nysa, Warszawa 1972.
Kozaczewska-Golasz H., Halowe kościoły z XIV wieku na Śląsku, Wrocław 2013.
Kozaczewska-Golasz H., Halowe kościoły z wieku XV i pierwszej połowy XVI na Śląsku, Wrocław 2018.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Górnego Śląska, Warszawa 2008.
Walczak M., Kościoły gotyckie w Polsce, Kraków 2015.