Historia
Pierwszy murowany kościół w Nysie miał zostać ufundowany i konsekrowany przez biskupa wrocławskiego Jarosława w 1198 roku, na miejscu rzekomej, starszej, drewnianej świątyni. Został on zniszczony w 1241 roku, podczas najazdu tatarskiego, a następnie spłonął w 1249, podczas walk między księciem Bolesławem Rogatką a Henrykiem III. Na początku drugiej połowy XIII wieku romański kościół odbudowano lub wzniesiono na jego miejscu nowy. Pod koniec XIV wieku budowla ta była już w katastrofalnym stanie, groziła zawaleniem i została częściowo rozebrana.
Gotycki kościół św. Jakuba i św. Agnieszki powstawał w dwóch etapach na przestrzeni wielu lat. Prace rozpoczęto w latach 80-tych XIV wieku z inicjatywy Wacława II legnickiego, biskupa wrocławskiego, który chciał wznieść reprezentacyjną świątynię dla księstwa nyskiego. Wbrew nowożytnym przekazom wpierw zapewne zbudowano wschodnią część kościoła, którą w 1392 roku przykryto ołowianym dachem. W 1401 roku partia ta spłonęła w trakcie wielkiego pożaru miasta. Przygotowania do odbudowy podjęto jeszcze w tym samym roku, nadając odpust „ad reparationem parochialis ecclesiae s. Jacobi in Nissa”. W 1416 roku odbudowany był już dach, tym razem przykryty łupkiem. Ponadto nałożono wówczas podatek na rzecz funduszu budowlanego, co świadczyłoby o planowaniu kontynuowania prac budowlanych. Być może już wówczas położono fundamenty pod częścią zachodnią kościoła, realizowaną od 1423 roku, kiedy to rada miejska zawarła umowę na rozbudowę z Piotrem z Ząbkowic (Petrem Frankensteinem), mistrzem wykształconym w praskim warsztacie sławnego Petra Parlera lub inspirującym się dokonaniami z terenów Pomorza Zachodniego i Brandenburgii. Frankenstein miał otrzymać 190 marek za wzniesienie chóru („kor”), co najpewniej odnosiło się nie do chóru – prezbiterium, a do chóru muzycznego, a więc części zachodniej kościoła. Wynagrodzenie mistrza wznoszącego połowę kościoła nie mogło być mniejsze niż dekarza kryjącego dach w 1416 roku (któremu wypłacono 280 marek), więc „chór” z umowy z 1424 roku nie mógł być tożsamy z prezbiterium. Poświadczyłaby to kolejna umowa na kwotę 450 marek, w ramach której wzniesiona miała zostać część „od krucyfiksu do chóru”. Prace miały zakończyć się już w 1430 roku, pomimo najazdu husyckiego z 1426 roku.
W 1474 roku biskup wrocławski Rudolf von Rudesheim położył kamień węgielny pod budowę wolnostojącej wieży – dzwonnicy, jednak podobnie jak w przypadku samego kościoła św. Jakuba, trud finansowania prac wzięli na siebie nyscy mieszczanie. Choć kondygnacje dzwonnicy ozdobione zostały herbami poszczególnych biskupów, to rada miejska prowadziła rachunki, zabiegała o architektów i ich zatrudniała. Budowniczy Mikołaj Hirz pod nadzorem Mikołaja Amelunga wzniósł dwie najniższe kondygnacje, a za czasów biskupa Jana IV Rotha od 1493 roku powstawała kondygnacja trzecia. Czwartą ufundował biskup Jan V Thurzo w 1516 roku. Pomimo planów by wieża była najwyższą w mieście, niespokojny okres i przyszłe katastrofy spowodowały, iż budowę zakończono na tym piętrze.
W 1542 roku kościół uległ ponownie uszkodzeniu podczas kolejnego wielkiego pożaru Nysy, został jednak szybko naprawiony. W trakcie renowacji w nawie głównej miało zostać założone nowe sklepienie sieciowe na miejsce zawalonego, ale prawdopodobnie pierwotne sklepienie z XV wieku przetrwało pożar i zostało wówczas jedynie odnowione. Następnie przed 1551 rokiem wykonano nową więźbę dachową, w latach 1551-1553 Włoch Jan Wahel dodał wystawki nad gzymsem koronującym, w 1554 roku Jerzy Stolz z Ołomuńca pokrył dach łupkiem, zaś Jerzy Behem okrył blachą wieżyczkę na sygnaturkę. W latach osiemdziesiątych XVI wieku z fundacji biskupa Marcina Gerstmana wydłużono chór organowy oraz wstawiono klatkę schodową.
W pierwszej ćwierci XVII wieku prawo własności kościoła stanęło pod znakiem zapytania, z uwagi na roszczenia wysuwane przez protestantów. W celu rozstrzygnięcia sporu zorganizowano spis ludności parafii, który wykazał trzyosobową przewagę katolików nad protestantami, dzięki czemu kościół pozostał świątynią katolicką. W kolejnych latach XVII i XVIII wieku katolicy do kościoła dobudowali szereg nowożytnych kaplic oraz całkowicie zmienili wnętrze w stylistyce barokowej. Poważnych zniszczeń budowla doznała w 1741 roku podczas wojen śląskich. Wkrótce nastąpiła jej odnowa, lecz jeszcze większych zniszczeń świątynia doznała w roku 1807, podczas oblężenia i ciężkiego ostrzału artyleryjskiego miasta przez armię napoleońską. Odbudowa w latach 1889-1895 połączona była z kolejną radykalną zmianą wystroju kościoła, tym razem w stylu neogotyckim. Między innymi założono wówczas nowe sklepienie w nawie głównej, wybudowano kruchtę zachodnią, podwyższono wieżyczkę schodową przy zakrystii i wymieniono maswerki w oknach.
W wyniku działań wojennych z 1945 roku kościół doświadczył ostatnich w swej historii zniszczeń. Spłonął dach i dwie boczne kaplice, zawalił się szczyt zachodni, przestały istnieć witraże, poważnemu zniszczeniu uległy także pozostałe boczne kaplice i większość wyposażenia. Odbudowa, przy okazji której dokonano regotyzacji wnętrza kościoła, zaczęła się wkrótce po przejęciu Nysy przez państwo polskie i trwała do 1961 roku. Dużo dłużej trwały rozpoczęto później prace konserwatorskie.
Architektura
Gotycki kościół św. Jakuba i Agnieszki osiągnął pod koniec średniowiecza formę okazałej, orientowanej względem stron świata budowli halowej, dziewięcioprzęsłowej, o trzech nawach równej wysokości, bez wyodrębnionego zewnętrznie prezbiterium, na wschodzie zamkniętej wielobokiem, z obejściem będącym przedłużeniem naw bocznych. Zbudowano go z jasnoszarego piaskowca i różowej cegły, o długości 59,5 metra, szerokości 22,5 metra (w tym nawa główna 9,2 metra a nawy boczne 5-5,2 metra) i wysokości do sklepienia 27,2 metra. Kościół uzyskał zwartą bryłę o dużych rozmiarach. Nakryty został dachem dwuspadowym, jednym z najbardziej spadzistych na Śląsku, za sprawą którego całkowita wysokość budowli zbliżyła się do jej długości. Od północy do prezbiterium przystawiono zamkniętą trójbocznie zakrystię.
Od strony zewnętrznej kościół opięty został uskokowymi przyporami, między które od północy i południa wbudowane zostały w XV i XVI wieku niskie kaplice, a także kruchty umieszczone w czwartym przęśle od zachodu, po stronie północnej i południowej. Powyżej kaplic przepruto duże okna ostrołukowe z bogatymi maswerkami w górnej części i laskami dzielącymi otwory na cztery części. Okna o głębokich glifach, wypełniając prawie całą przestrzeń między przyporami, pozostawiły tylko wąskie odcinki muru. Ich mocno wertykalną strefę zakończono poziomą cezurą podokapowego gzymsu. Po stronie zachodniej korpus nawowy przedłużono dwoma kaplicami na szerokości naw bocznych. Ponad nimi osadzono szczyt podzielony dwoma przyporami i lizenami z ostrołukowymi blendami. Na granicy szóstego przęsła od zachodu ujawniła się wielofazowość budowy kościoła. We wschodniej części bardziej dekoracyjnie opracowano przypory (blendy w górnej części), obficiej zastosowano ciosy kamienne w ościeżach okien (ciosowe archiwolty w odróżnieniu od tynkowanych w części zachodniej), a okna na wschód od szóstego przęsła utworzono nieco wyższe. Ponadto wynikiem korekt planu stał się uskok cokołu.
Wewnątrz dziewięć par niezwykle smukłych, ośmiobocznych filarów złączono wysoko wyniesionymi arkadami, które zamiast dzielić, zintegrowały wewnętrzną, jednolitą przestrzeń. Filarom nadano charakterystyczną ceglaną formę z kamiennymi opaskami równomiernie dzielącymi ich wysokość oraz z wysokimi kamiennymi cokołami. W starszej części wschodniej kościoła, filary wymurowano w dolnych partiach z zastosowaniem wąskich, pionowo ustawionych fragmentów cegieł. W zachodniej części zastosowano już nowy wątek, bardziej korzystny ze względów statycznych. Przęsła nawy głównej otrzymały w planie kształt prostokątów o osi dłuższej umieszczonej poprzecznie do głównej osi kościoła. Po bokach ich odpowiednikami zostały prawie kwadratowe przęsła naw bocznych. Forma kwadratowa tych ostatnich zamiast prostokątnej, spowodowała podkreślenie wydłużenia całego kościoła oraz osłabiła odrębność naw. Przy tym filary nie stanowiły już w tak dużym stopniu podziałów międzynawowych, a raczej jakby w sensie optycznym las przypór dźwigających wspólne dla całego wnętrza sklepienie. We wschodniej części kościoła nie odpowiadająca sobie liczba boków wewnętrznego i zewnętrznego wieloboku obejścia spowodowała mijanie się podpór (przypory utworzono zarówno na linii filarów, jak i pomiędzy nimi). Obejście podzielone na ustawione przeskokowo przęsła, zwężono stopniowo w stosunku do naw bocznych.
W murach obwodowych wyprute zostały arkady prowadzące do kaplic i rozdzielone partiami gładkich ścian okien. W części wschodniej okna schodziły pierwotnie niemal do posadzki, ale w późniejszym okresie zostały zamurowane. Nawy boczne, zakrystia, większość kaplic i kruchty nakryte zostały sklepieniami krzyżowo-żebrowymi, natomiast obejście dziewięciopolowymi sklepieniami przerzutowymi. Nad wschodnią kaplicą po stronie południowej założono zdeformowane sklepienie gwiaździste z żebrami opartymi na wspornikach z postaciami aniołów. W części zachodniej korpusu nawowego usytuowano chór muzyczny i mieszczański, pod którymi umieszczono sklepienia sieciowe i gwiaździste, przy czym przęsło środkowe wyróżniono występującymi zakończeniami przecinających się żeber. Nawa główna od XV lub od pierwszej połowy XVI wieku przykryta była sklepieniem sieciowym z ciosowymi żebrami, które zacierało podziały na przęsła. Żebra opadały na wsporniki, przy czym do każdego wspornika biegła triada żeber. Ponieważ stojące dość gęsto filary utworzono jako zrytmizowaną, ale mało zróżnicowaną masę, wsporniki i spływy żeber tworzyły wyróżnienie w strefie nasady sklepienia, ukazujące je jako odrębne jednostki. W wieloboku zamykającym prezbiterium sieć żeber komplikowała się w kształt gwiazdy ze zwornikiem w centrum i ramionami opartymi na filarach.
Zakrystia kościoła, zdobiona bogatą dekorację rzeźbiarską w postaci zespołu motywów figuralnych i symbolicznych, nawiązywała do typu kaplicowego. Zworniki jej żeber krzyżowych wyposażono w architektoniczne baldachimy, postać klęczącego anioła oraz herb miasta, zaś na żebrach jarzmowych umieszczono głowę ludzką i liściastą maskę. Wsporniki także ukształtowano jako liściaste, zwierzęce i ludzkie maski. Na jednym z nich o formie popiersia brodatego mężczyzny, być może przedstawiono wizerunek architekta. Osobę fundatora i głównego użytkownika wskazywał umieszczony na zworniku sklepienia herb księstwa nyskiego. Nad zakrystią, na górnej kondygnacji funkcjonowało pomieszczenie, prawdopodobnie otwarte szerokimi przeźroczami na prezbiterium, forma biskupiej empory – oratorium. Następcą tego honorowego miejsca mógł być tzw. „złoty chór”, wybudowany w 1547 roku pomiędzy filarami.
Portale wejściowe do kościoła otrzymały raczej skromne formy o profilowanych i wysmukłych ościeżach. Portal południowy ustawiono na wysokim, dwupoziomowym cokole, a jego uskokowe ościeża zaopatrzono w głowice o dekoracji roślinnej. Portal północny także utworzono z uskokowych i profilowanych ościeży, ale bez głowic. Obydwa umieszczono we wnętrzach wysokich krucht, przykrytych sklepieniami krzyżowymi, dostępnych poprzez ostrołuczne otwory o profilowanych ościeżach. Wyróżniał się portal siodłowy (dwuramienny) prowadzący z nawy północnej do zakrystii, zwieńczony ściętym trójliściem, z roślinną dekoracją na nadprożu oraz z obitymi blachą drzwiami.
Oryginalnie w oknach kościoła umieszczone były wielokolorowe witraże, wpuszczające do wnętrza wielobarwne światło, które krzyżowało się z kolorytem ścian i filarów kościoła. Na elewacjach cynobrowe powierzchnie nietynkowanej cegły poprzecinane białymi fugami oraz silnie akcentowane biało – żółtymi pasami kamienia filary, dodatkowo intensyfikowały zjawiska kolorystyczne, o ile pierwotnie elewacje ścian i filarów nie były ukryte pod tynkiem lub pobiałą (kamienne przewiązki miały z pewnością zadanie wzmocnienia stabilności konstrukcji filarów). Architekt utworzył budowlę w której stojąc w nawie głównej źródła światła pozostawały w zasadzie niewidoczne, ale całe wnętrze było nim wypełnione. Patrząc ku wschodowi widziało się dwa filary ambitu wyłamujące się z szeregu filarów międzynawowych, ustawione na tle okien obejścia, których wąskie fragmenty utworzyły efekt otoczenia światłem i nijako aureoli wokół filarów.
Obok świątyni, po stronie północno – zachodniej usytuowano wolnostojącą dzwonnicę, której budowę rozpoczęto w 1474 roku. Została wymurowana z cegły, lecz okryta kamienną okładziną, na planie kwadratu wzmocnionego w narożach silnie wysuniętymi przyporami. Kondygnacje rozdzielono gzymsami kapnikowymi, pomiędzy którymi wstawiono ostrołukowe okna o profilowanych obramieniach, w dolnej kondygnacji zdobione żabkami i bujnymi kwiatonami, a od południa dodatkowo nadwieszaną na wspornikach wimpergą w ośli grzbiet, ujętą wygiętymi pinaklami. Przypory w dolnej części ozdobiono delikatnymi laskowaniami połączonymi łukami w ośle grzbiety z kwiatonami w zwieńczeniu. Druga kondygnacja przypór została zakończona na wysokości uskoku trójbocznie, z ostrołukowymi wnękami flankowanymi ozdobnymi kolumienkami. Po stronie południowo – zachodniej umieszczona została wieżyczka schodowa.
Stan obecny
Z pierwotnej, romańskiej budowli pozostały do dnia dzisiejszego jedynie fundamenty, które można zobaczyć w podziemiach obecnego, gotyckiego kościoła. Być może relikty te pochodzą z dwóch różnych budowli, gdyż pozostałości z dwóch filarów znacząco się od siebie różnią. Zachowany do dziś gotycki kościół, podobnie jak pobliska dzwonnica, w swoich burzliwych dziejach doświadczył licznych pożarów, zniszczeń i był poddawany wielokrotnej modernizacji, jednak jego charakterystyczna i unikalna pod kilkoma względami sylwetka pozostała niezmieniona do dnia dzisiejszego. Główne przekształcenia nowożytne jakie wpłynęły na wygląd budowli to neogotycka kruchta zachodnia, rekonstruowany szczyt zachodni oraz ceglane sklepienie krzyżowo – żebrowe z końca XIX wieku w nawie głównej, które pomimo protestów Hansa Lutscha zastąpiło XV lub XVI-wieczne sklepienie sieciowe z kamiennymi żebrami. Także większość maswerków okiennych jest wynikiem nowożytnych i współczesnych renowacji, choć trudno odróżnić te oryginalne od wymienionych. Prawdopodobnie ich zwietrzała kamieniarka została w znacznym stopniu wymieniona, ale geometria motywów nie uległa zmianie. W fasadzie zachodniej nie zachował się oryginalny portal główny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Jarzewicz J., De constructione ecclesiae. O artystycznych i społecznych uwarunkowaniach architektury kościoła św. Jakuba w Nysie, „Artium Quaestiones”, tom VIII, 1997.
Kębłowski J., Nysa, Warszawa 1972.
Kozaczewska-Golasz H., Halowe kościoły z XIV wieku na Śląsku, Wrocław 2013.
Kozaczewska-Golasz H., Halowe kościoły z wieku XV i pierwszej połowy XVI na Śląsku, Wrocław 2018.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Górnego Śląska, Warszawa 2008.
Walczak M., Kościoły gotyckie w Polsce, Kraków 2015.