Historia
Osada Wiśnicz w XIII wieku stanowiła własność rodu Gryfitów, a następnie z nadania królewskiego klasztoru benedyktynek ze Staniątek. Przed rokiem 1333 przeszła w ręce rodziny Kmitów herbu Szreniawa, której przedstawiciel, Jan Kmita, starosta sieradzki, ruski i krakowski, w trzeciej ćwierci XIV wieku ufundował mieszkalno – obronną murowaną siedzibę. Budowa zamku była efektem wzrostu znaczenia rodu na dworze królewskim w Krakowie, piastowaniem przez Szreniawitów wysokich stanowisk, a w konsekwencji zwiększeniem ich zamożności. Zamek wiśnicki po raz pierwszy odnotowany został w przekazach pisanych żup bocheńskich z końca XIV wieku.
Jan Kmita zginął w 1376 roku, zabity podczas tłumienia rozruchów w Krakowie. Dobra wiśnickie wraz z zamkiem przejął jego syn Piotr, który w 1385 roku otrzymał od królowej starostwo łęczyckie, kasztelanię lubelską, następnie na początku XV wieku został wojewodą sandomierskim i krakowskim. Pełnił również urzędy starosty sanockiego, łęczyckiego i sieradzkiego. Bogactwo i wpływy wykorzystał we wczesnych latach XV stulecia do pierwszej rozbudowy zamku, kontynuowanej zapewne po 1409 roku przez jego syna Mikołaja Kmitę, kasztelana przemyskiego. Po Mikołaju dobra rodowe przeszły na jego syna Dobiesława Kmitę, pierwszego wojewodę lubelskiego, zmarłego bezpotomnie w 1479 roku. Śmierć Dobiesława spowodowała podział majątku Kmitów pomiędzy wnuków Mikołaja z jego drugiego syna, Jana. Przypuszczalnie podział ten spowodował pod koniec XV wieku rozbudowę pomieszczeń mieszkalnych zamku, ostatecznie wówczas ukształtowanych w cztery otaczające wewnętrzny dziedziniec skrzydła.
W początkach XVI wieku Wiśnicz stał się własnością Piotra Kmity Sobieńskiego, który doszedł w Królestwie Polskim do najwyższych godności. Obejmował liczne starostwa i kasztelanie, w 1518 roku został marszałkiem nadwornym, a w 1530 roku koronnym. W 1536 uzyskał urząd wojewody krakowskiego, otrzymał nawet od cesarza Karola IV tytuł hrabiego na Wiśniczu. Olbrzymie bogactwo wykorzystał między innymi do wprowadzenia pierwszych zmian w architekturze zamku w stylistyce renesansowej. W przebudowanym zamku gościł zarówno parę królewską, jak i wybitnych artystów odrodzenia. Zmarł bezpotomnie w 1553 roku, jako ostatni pan na Wiśniczu z rodu Kmitów.
W drugiej połowie XVI wieku właścicielami zamku byli Barzowie i Stadniccy. W 1593 roku klucz wiśnicki nabył Sebastian Lubomirski, wzbogacony na urzędzie żupnika krakowskiego i innych wysokich stanowiskach. Jego syn Stanisław w 1616 założył miasto Nowy Wiśnicz, ponadto w latach 1615-1621 przebudował rezydencję w stylistyce barokowej i umocnił fortyfikacjami bastionowymi. Nie oparła się jednak ona najazdowi Szwedów w połowie XVII wieku. Zamek został zdewastowany i ograbiony, choć nadal był zamieszkiwany. W posiadaniu Lubomirskich pozostał do połowy XVIII wieku. Po pożarze w 1831 roku został opuszczony i popadł w ruinę. Od całkowitego zniszczenia uchroniły go remonty podjęte przez Zjednoczenie Rodowe Lubomirskich, które odkupiło w 1901 roku dawną siedzibę. Po II wojnie światowej zabytek przeszedł na własność państwa, a od roku 1949 rozpoczęto prace renowacyjne.
Architektura
Zamek wzniesiono na północnym skraju cypla, nad doliną płynącej od zachodu i północy rzeki Leksandrówki. Strome stoki wzgórze miało szczególnie od północy i zachodu, natomiast od południa, gdzie cypel łączył się z pozostałą częścią pogórza, podejście było nieco łagodniejsze. Pierwotna siedziba Kmitów składała się ze wzniesionego z miejscowego piaskowca prostokątnego obwodu murów o wymiarach 30 x 50 metrów i jednej wieży w narożniku wschodnim, wzniesionej na planie czworoboku, wyżej sześciobocznej. Pozostała zabudowa była wówczas drewniana. Od południowego – wschodu zamek chroniony był wykutą w skale fosą, umocnioną na zewnątrz ziemnym wałem, a od północnego – zachodu częstokołem, półkoliście łączącym oba krańce wału. Brama znajdowała się w południowej części kurtyny zachodniej, skąd droga omijała zamek od południa, następnie prowadziła wschodnim zboczem i wiodła ku północy, wzdłuż Leksandrówki do osady Wiśnicz.
W XV wieku wewnętrzne drewniane zabudowania mieszkalne zastąpiono murowanymi, opartymi o ściany murów obronnych. Jako pierwsze powstało skrzydło południowo – zachodnie, w przyziemiu podzielone w tradycyjnym dla średniowiecza układzie na trzy pomieszczenia w jednym trakcie. Każde z nich posiadało podobną wielkość o zbliżonym do kwadratu rzucie. Prawdopodobnie jeszcze w pierwszej połowie XV wieku dobudowano węższe skrzydło wschodnie, również jednotraktowe, trójprzestrzenne. W drugiej połowie XV wieku zbudowano krótkie skrzydło północno – wschodnie, natomiast na przełomie XV i XVI wieku zabudowę rezydencjonalną uzupełniło skrzydło północno – zachodnie. Ostatecznie cały dziedziniec został wówczas otoczony zabudowaniami, z przejazdem bramnym pozostawionym w przyziemiu najpóźniejszego skrzydła.
Wraz z rozbudową przestrzeni mieszkalnych, od początku XV wieku wzmacniana była obronność zamku. Pierwotnie oprócz prostych kurtyn ochronę zamku zapewniała jedynie wspomniana powyżej wieża o czworobocznej podstawie z bokami długości 9 metrów, od wysokości drugiego piętra ze ściętymi narożnikami, nadającymi plan nieforemnego sześcioboku. Jej masywne mury w przyziemiu otrzymały 2,5 metra grubości, wyżej miały 2 metry grubości. Jako pierwszą dobudowano narożną smukłą więżę północną, wzniesioną na planie koła, w trzech czwartych wysuniętą przed obwód muru obronnego. Uzyskała ona przekrój o średnicy 6 metrów, z górną częścią nieco obszerniejszą za sprawą wysunięcia na kamiennych konsolach. Jeszcze w pierwszej połowie XV wieku dobudowana została wieża w narożniku południowym, utworzona na rzucie czworoboku, ale wyżej cylindryczna, również silnie wysunięta w stronę przedpola. Średnica jej części kolistej wynosiła około 7 metrów, przy czym górna część powyżej drugiego piętra była nieco większa, gdyż również została nadwieszona na uskokowych kamiennych wspornikach.
Pod koniec XV stulecia powiększono ziemny wał na przedpolu rdzenia zamku i wzmocniono jego elewację kamienną obmurówką. Przy zakończeniu wału od strony zachodniej usytuowano czworoboczny budynek bramny, podobny zbudowano także przy północnym zakończeniu wału. Na zachodnim i południowym krańcu cypla usypano dodatkowy wał ziemny. Pomiędzy nasypami wałów oraz w północnej części znajdowały się konstrukcje wykonane w drewnie.
Na początku XVI wieku zamek posiadał kształt czteroskrzydłowej, zwartej, późnogotyckiej budowli z wewnętrznym dziedzińcem i trzema wieżami w narożach. Układ uzupełniła w pierwszej połowie tamtego stulecia cylindryczna wieża w narożniku zachodnim, nieco masywniejsza od dwóch pozostałych obłych wież. Po 1516 Piotr Kmita podwyższył zabudowania mieszkalne o jedno piętro, a do południowo – wschodniego skrzydła dostawił budynek gospodarczy. Ponadto na przedpolu zamiast częstokołu wybudowano mur kurtynowy.
Stan obecny
Zamek znajduje się obecnie w bardzo dobrym stanie, w formie uzyskanej po przebudowach renesansowych z XVI wieku, a zwłaszcza barokowych z XVII i XVIII wieku, choć z rdzeniem murów jeszcze z XIV-XV wieku. Średniowieczna bryła powiększona jest o nowożytny budynek kaplicy po stronie wschodniej, obszerne, niskie skrzydło południowo – wschodnie i czworoboczny wieżowy ryzalit północno – zachodni. Co więcej zabudowania mieszkalne są wyższe w stosunku do stanu z końca XV wieku. Przekształcone zostały elewacje, wszystkie otwory okienne i portalowe, układ pomieszczeń. Gruntownej przebudowie uległy obwarowania zewnętrzne, zastąpione nowożytnym systemem bastionowym. Spośród średniowiecznych detali architektonicznych zachował się gotycki portal we wnętrzu wieży wschodniej. Zamek udostępniony jest do zwiedzania przez administratora, którym jest Muzeum Ziemi Wiśnickiej. W jego wnętrzach wystawione są między innymi fotografie obrazujące dawny wygląd zamku, XIX i XX-wieczne meble, makiety oraz dawne wyposażenie. Terminy i cennik sprawdzić można na oficjalnej stronie tutaj.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Biała karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, zamek Kmitów i Lubomirskich, M.Grabski, nr 8201, Nowy Wiśnicz 1993.
Kołodziejski S., Średniowieczne rezydencje obronne możnowładztwa na terenie województwa krakowskiego, Warszawa 1994.
Majewski A., Zamek w Wiśniczu, Nowy Wiśnicz 1992.
Moskal K., Zamki w dziejach Polski i Słowacji, Nowy Sącz 2004.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Sypek A., Sypek.R., Zamki i obiekty warowne ziemi krakowskiej, Warszawa 2004.