Historia
Czas budowy murów obronnych Nowego Sącza nie jest dokładnie znany. Wiele wskazuje na to, iż murowane obwarowania miejskie powstały wkrótce po lokacji miasta w 1292 roku z inicjatywy króla czeskiego Wacława II. Koniec ich budowy przypadał zapewne na okres panowania króla Kazimierza Wielkiego.
Okres powstania zamku nie jest znany. Wielu autorów przypisywało jego budowę Kazimierzowi Wielkiemu wskazując, że już w drugiej połowie XIV wieku w Nowym Sączu odbywały się zjazdy monarsze i tamże w 1376 roku królowa Elżbieta obejmowała rządy Polski w imieniu Ludwika Węgierskiego. Celom tym jednakże mógł służyć stary dwór, a murowany zamek mógł zostać wzniesiony na przełomie XIV i XV wieku, kiedy to siedziba królewska nie była użytkowana, prawdopodobnie z powodu prac budowlanych. Inną możliwością jest, iż budowa zamku rozpoczęła się w czasach dwóch ostatnich Przemyślidów, po lokacji miasta w 1292 roku, a w czasach Kazimierza Wielkiego został jedynie przebudowany.
W 1405 roku mury obronne wymagały już reperacji, czego dowodzi przywilej Władysława Jagiełły. Obronnością miasta interesowali się żywo kolejni monarchowie, którzy wspomagali roboty przy murach licznymi przywilejami. Z ich pomocą po połowie XVI wieku przystąpiono do modernizacji obwarowań nowosądeckich, przystosowując je do wymogów broni palnej. W latach 1555—1557 rozbudowana została brama Węgierska, przez wzniesienie obok niej nowych baszt. Przebudowywano i inne elementy fortyfikacji, szczególnie baszty. Dużą inwestycją była budowa drugiego, zewnętrznego muru obronnego, który stopniowo otoczył miasto od południa i zachodu. Roboty te zaczęto w drugiej połowie XVI wieku, a kontynuowano w pierwszej połowie XVII wieku. Tempo robót fortyfikacyjnych zahamował przejściowo pożar miasta w 1611 r., w wyniku którego spłonęły dachy na murach i wieżach. W trakcie odbudowy po pożarze starosta Lubomirski przeprowadził generalną rozbudowę zamku. Powstał wtedy mur od strony miasta, a w jego wschodnim odcinku wzniesiono bramę Grodzką, którą od strony miasta wjeżdżało się na dziedziniec zamkowy. Główne skrzydło od północy i wieże otrzymały renesansowy wystrój z attykami.
Nowe przywileje królewskie w 1639 i 1649 roku oraz wojna z Bohdanem Chmielnickim w 1648 roku i wkroczenie do Polski Szwedów w 1655 dały asumpt do wzmożenia robót fortyfikacyjnych. Objęły one baszty, bramy, kontynuowano także prace przy murze zewnętrznym i wykonywano roboty ziemne. W sumie w latach 1646—1657 wydano na obwarowania miejskie niebagatelną kwotę ponad tysiąca złotych polskich. Odbudowa po wojnach szwedzkich zakończyła okres modernizacji murów obronnych Nowego Sącza. W wieku XVIII mury obronne Nowego Sącza zdecydowanie podupadły. Niektóre baszty zajmowano na mieszkania, materiał z obwarowań używany był do budowy domów. Planowe rozbiórki fortyfikacji zaczęły się po drugim rozbiorze Polski. Rozebrano wtedy wszystkie trzy bramy miejskie i większość murów. Podupadł także zamek, a do jego ruiny przyczyniły się pożary oraz obsunięcie się skarpy w 1813 roku, w wyniku czego jego zachodnia część wraz z narożną wieżą runęły do Dunajca. Północne skrzydło zamkowe zostało ostatecznie zniszczone w czasie ostatniej wojny.
Architektura
Linia obwarowań Nowego Sącza tworzyła dość nieregularną formę dostosowaną do układu terenowego. W północnej części usytuowany był na cyplu zamek. Nowy Sącz należał do dużych miast średniowiecznej Polski, miał 19 ha powierzchni, zamkniętej linią murów o długości ponad 1700 metrów. Wzdłuż murów od strony miasta ciągnął się pas terenu wolny od zabudowy, w średniowieczu zajęty jedynie przez zamek. Kamienny mur obronny zwieńczony był blankowanym krenelażem. Jego położenie biegnące przeważnie górną krawędzią skarp, spowodowało, że od początku był on wzmocniony od strony zewnętrznej przyporami. Wymiary muru wynosiły od 1,4 do 2,3 metra grubości i około 5,5 do 8 metrów wysokości. W trakcie modernizacji obwarowań w XVI—XVII wieku zwieńczenie muru obronnego uległo zmianie. Blankowany pierwotnie krenelaż zamknięto prosto, a chodnik obrońców otrzymał daszek kryty gontem.
Nie wiadomo, czy obwarowania Nowego Sącza zaopatrzone były od początku w baszty. Sugerują to lakoniczne wzmianki źródłowe, ale z przekazów ikonograficznych i dokumentów siedemnastowiecznych wyłania się obraz baszt typu nowożytnego, przystosowanych do obrony artyleryjskiej. W XVI—XVII wieku notowane były poważne roboty budowlane przy basztach. Mogły one polegać na gruntownej przebudowie istniejących, jak też na budowie nowych obiektów obronnych. Ze źródeł wiadomo o pięciu basztach: trzech od wschodu (Garncarska, Piwowarska, Sukiennicza), jednej w południowo-zachodnim rogu miasta (Kramarska) i jednej od zachodu (Rzeźnicza). Dochodzą do tego trzy wieże na terenie zamku, w tym zachowana Kowalska. Wykaz ten nie jest jednak pełny. Rozstaw znanych baszt jest bardzo rzadki, co jest charakterystyczne raczej dla czasów nowożytnych. Jedynie wieże zamkowe stały w odstępach co około 50 metrów. W okresie nowożytnym baszty miały formy półokrągłą lub kwadratową. Były zamknięte od strony miasta i miały dachy kryte dachówką. Ich wnętrza dzieliły się na dwie kondygnacje: w sklepionych przyziemiach znajdowały się składy broni, na piętrach stanowiska ogniowe z drewnianymi rusztowaniami do ustawiania armat i urządzeniami do ich wciągania. W czasach nowożytnych poszczególnymi basztami i wieżami bramnymi opiekowały się cechy, od których obiekty te wzięły swoje nazwy.
Nowy Sącz miał trzy bramy. Dwie z nich: Krakowska od północy i Węgierska od południa, leżały na głównej trasie komunikacyjnej. Trzecia brama Młyńska, prowadziła na wschód. Istniała jeszcze czwarta, nowożytna brama Grodzka, wiodąca z miasta do zamku. Bramy miały zapewne typową formę prostokątnych, przejazdowych wież bramnych. Początkowo były one bardzo niskie, o wysokości muru obronnego. Najwcześniej i najmocniej rozbudowano bramę Węgierską. Była ona bowiem zwrócona w kierunku największego zagrożenia, a ponadto stała od strony z natury najmniej obronnej. W połowie XVI wieku brama ta otrzymała dwie półokrągłe wieże flankujące przejazd, stanowiące prawdopodobnie zakończenie przedbramia.
Zamek nowosądecki był zamkiem miejskim, leżał bowiem w obrębie murów miasta na jego północnym krańcu, w najbardziej eksponowanym punkcie terenu. Zbudowany został w miejscu grodu lub może tylko dworu królewskiego. Był on rozciągnięty na przestrzeni około stu metrów wzdłuż murów miejskich, do których został prawdopodobnie dostawiony. Na odcinku tym znajdowały się trzy wieże. Były to zaadaptowane baszty miejskie albo nowe obiekty wzniesione przy budowie zamku. Niejasna jest rola wschodniej baszty Kowalskiej. Zapewne nie wchodziła ona pierwotnie w skład zabudowań zamkowych, gdyż jak wiadomo z późniejszych przekazów, broniona była przez mieszczan. Jedna z dwóch pozostałych wież nazywała się Szlachecką i mieściła więzienie dla szlachty. Zamek miał ponadto kaplicę oraz dom główny, dostawiony do muru obwodowego pomiędzy basztą Kowalską a środkową. W średniowieczu zamek prawdopodobnie nie był oddzielony od miasta murem, mógł być natomiast broniony od tej strony fosą i wałem.
Od zachodu, północy i wschodu miasto było dobrze bronione spadkami terenu. Natomiast południowy bok miasta, pozbawiony naturalnej ochrony i broniący miasta od strony największego zagrożenia, zabezpieczony był dodatkową suchą fosą i wałem. Zewnętrzny pas obrony od południa był rozbudowywany, m.in. w związku z budową muru zewnętrznego.
Stan obecny
Najlepiej zachowany relikt murów obronnych Nowego Sącza znajduje się we wschodniej części obwodu, za kościołem św. Małgorzaty. Ma ponad 20 metrów długości i 1,4 metra grubości. Na południe od niego, przy ul. Zakościelnej, ciągnie się ponad czterdziestometrowy odcinek muru w całości zrekonstruowany w 1918 roku. Na północnym krańcu miasta wznoszą się resztki zamku nowosądeckiego, ze zrekonstruowaną, kwadratową basztą Kowalską o formach renesansowych. Przyległy do niej fragment muru obronnego ma zrekonstruowane drewniane ganki z daszkiem.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Moskal K., Zamki w dziejach Polski i Słowacji, Nowy Sącz 2004.
Olszacki T., Rezydencje królewskie prowincji małopolskiej w XIV wieku – możliwości interpretacji, “Czasopismo Techniczne”, zeszyt 23, 2011.
Sypek A., Sypek R., Zamki i obiekty warowne ziemi krakowskiej, Warszawa 2004.
Widawski J., Miejskie mury obronne w państwie polskim do początku XV wieku, Warszawa 1973.