Historia
Wieś Nowielin (niem. Neulin) w przekazach pisemnych pojawiła się po raz pierwszy w 1240 roku, kiedy to książę Barnim I wziął od biskupa kamieńskiego Konrada dziesiątą część osady w lenno. We wsi nie było wówczas jeszcze murowanego kościoła, który zbudowany został prawdopodobnie w drugiej połowie XIII wieku. Nowielin zyskał wówczas na znaczeniu z powodu usytuowania od 1276 roku przy granicy pomorsko-brandenburskiej i ze względu na założenie komory celnej. Od XIV wieku kościół funkcjonować mógł pod patronatem rodziny von Hagen, nowych właścicieli Nowielina. Co najmniej od 1311 roku pełnił funkcje parafialne. U schyłku średniowiecza, pod koniec XV wieku lub na początku XVI stulecia, powiększony został o murowaną wieżę. W okresie reformacji przejęty został przez społeczność protestancką, co doprowadziło na początku XVII wieku do wymiany wyposażenia na nowożytne, bardziej odpowiadającego nowemu kultowi (empory, ambona). Około 1700 roku do kościoła dobudowano aneks zakrystii oraz zmieniono wystrój wnętrza na barokowy. W takiej formie zabytkowa budowla przetrwała bez zniszczeń drugą wojnę światową. Po jej zakończeniu kościół przejęła ludność katolicka, która dokonała rekonsekracji pod nowym wezwaniem.
Architektura
Kościół zbudowany został z kamienia granitowego, opracowanego do formy kostek, układanych w równe warstwy i łączonych wapienną zaprawą. Pierwotnie składał się z krótkiej nawy na planie kwadratu i krótkiej, prostokątnej kruchty po stronie zachodniej, o tej samej szerokości co nawa. Kruchta mogła być nabudowana konstrukcją drewnianą lub szachulcową do formy wieży. Całość, a więc nawa wraz z kruchtą, w planie uzyskała wymiary 17,2 x 12 metrów. Wschodnią część kościoła tworzyło sporych rozmiarów prostokątne prezbiterium o wymiarach 10,1 x 9,2 metra.
Mury kościoła od strony zewnętrznej ujęte zostały niskim cokołem o wklęsłej krawędzi. Pierwotne okna były zapewne niewielkich rozmiarów, obustronnie rozglifione, z lancetowatymi zamknięciami. Najważniejszą pod względem dekoracyjności elewację wschodnią przebito aż czterema otworami, z których dwa środkowe ujęto dużą ostrołuczną wnęką z okulusem w archiwolcie. Główne wejście do kościoła wiodło od zachodu, zapewne poprzez uskokowy kamienny portal. Kolejny uskokowy portal prowadził z kruchty do nawy, do której można się było również nietypowo dostać portalem północnym, bezpośrednio z zewnątrz. Zapewne wynikało to z usytuowania kościoła na południe względem szlaku przebiegającego przez wieś. W okresie późnego gotyku portal umieszczono też w prezbiterium. Być może część z okien została wówczas powiększona.
Na przełomie XV i XVI wieku nad zachodnią częścią korpusu kościoła nadbudowana została gotycka wieża murowana. Nietypowo wzniesiono ją asymetrycznie, nad północną częścią starszej kruchty. Mury wieży utworzono z kamienia polnego i w większej części z cegły. Elewacje zewnętrzne rozczłonkowano wysokimi blendami o półkolistych zamknięciach i blendami kolistymi na ścianie zachodniej. Ponadto pod koroną muru obwodowego utworzono fryz z drobnych blend o dwuspadowych zamknięciach. Na najwyższej kondygnacji wieży z trzech stron przepruto okazałe przeźrocza, mające przede wszystkim zapewnić dobrą słyszalność umieszczonych tam dzwonów. Każde utworzyła uskokowa wnęka z dwoma ostrołucznymi otworami. Jako zwieńczenie wieży wykorzystano wysoki, wykonany z cegły, ostrosłupowy hełm.
Stan obecny
Kościół w Nowielinie jest jedną z najlepiej zachowanych na Pomorzu wczesnogotyckich budowli granitowych. Wyróżnia się gotycką, niesymetrycznie dobudowaną wieżą, rzadko spotykanym cokołem z wklęsłym profilem oraz pierwotną elewacją wschodnią prezbiterium. Niestety okna w pozostałych ścianach nawy i prezbiterium zostały znacznie powiększone w okresie nowożytnym. Nie zachował się też oryginalny portal zachodni. Wyposażenie wnętrza kościoła jest nowożytne, za wyjątkiem jednego dzwonu z XV wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Biała karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, kościół filialny pw. Niepokalanego Serca NMP, W.Łopuch, nr 5498, Nowielin 1997.
Lemcke H., Die Bau- und Kunstdenkmäler des Regierungsbezirks Stettin, Der Kreis Pyritz, Stettin 1906.
Piasek D., Średniowieczne kościoły granitowe Pomorza Szczecińskiego i Nowej Marchii, Gdynia 2023.
Świechowski Z., Architektura granitowa Pomorza Zachodniego w XIII wieku, Poznań 1950.