Historia
Zakonnicy franciszkańscy przybyli do Nowego w 1282 roku, gdzie osiedli na podarowanej dwa lata później przez księcia Mszczuja II parceli miejskiej. Początkowo ich zabudowania były zapewne konstrukcji drewnianej lub szkieletowej, możliwe że uszkodzonej w trakcie walk z krzyżakami w 1308 roku. Wkrótce potem przystąpiono do budowy murowanego kościoła klasztornego, odnotowanego w testamencie Adelheidy Ullmann z 1311 roku („structuram ecclesie fratrum minorum in Nuwenburch”). W 1336 roku wspomniane zostały w źródłach pisanych zabudowania klasztorne, początkowo także wzniesione z materiałów nietrwałych, odnotowane w związku z włączeniem parceli klasztornej w obręb miejskich obwarowań. Po ukończeniu około połowy XIV wieku prezbiterium kościoła klasztornego, przystąpiono do budowy korpusu nawowego, wzniesionego do około przełomu trzeciej i czwartej ćwierci XIV stulecia.
W 1375 roku wielki mistrz krzyżacki Winrych von Kniprode nadał konwentowi z Nowego przywilej. W 1419 roku konwent franciszkański otrzymał natomiast odpust, z którego dochody miały być przeznaczone na naprawę i uzupełnienie wyposażenia, jakie zostało zniszczone bądź zrabowane w trakcie wojny polsko – krzyżackiej z 1414 roku, zwanej głodową z racji wcześniejszego ogołocenia własnych ziem przez krzyżaków w celu utrudnienia aprowizacji armii Władysława Jagiełły.
Na początku XVI wieku, w związku ze stopniowym zanikiem zainteresowania życiem zakonnym oraz początkiem reformacji, klasztor wyludnił się. W 1542 roku zinwentaryzowano majątek konwentu, wyposażenie jego kościoła przeniesiono do kościoła parafialnego, a budowlę franciszkańską przekazano ewangelikom. W 1581 roku katolicy co prawda odzyskali dawny kościół klasztorny, lecz z początkiem kolejnego stulecia znajdował się on w stanie bliskim ruiny. W 1604 roku osadzono przy nim sprowadzonych do Nowego bernardynów, a zabudowania poddano remontowi.
XVII-wieczne wojny polsko – szwedzkie przyczyniły się do zniszczenia klasztoru. Ucierpiał zwłaszcza w 1656 roku, kiedy został splądrowany przez Szwedów i podpalony. Zabudowania klauzury naprawiono w 1658 roku, zaś zadaszanie kościoła ukończono w 1663 roku. Kolejne prace budowlano – remontowe, związane głównie z wnętrzem kościoła, prowadzono już w połowie XVIII wieku w stylistyce barokowej. Kościół po kasacie klasztoru w 1810 roku, zaczął służyć jako szpital, a w 1846 roku oddano go do użytku gminie ewangelickiej. W okresie tym rozebrano też zabudowania dawnej klauzury. W 1899 roku kościół zniszczył pożar. Odbudowę połączoną z budową wieży przeprowadzono w latach 1902 – 1903.
Architektura
Klasztor usytuowano w południowo – wschodniej części miasta lokacyjnego, w obrębie miejskich murów obronnych, a zarazem w pobliżu wysokiej skarpy opadającej na wschodzie ku Wiśle. Założenie składało się z kościoła zwróconego zachodnią fasadą w stronę jednej z głównych ulic miejskich, oraz z zabudowań klauzury po jego południowej stronie, a zapewne także z pomocniczych, gospodarczych budynków potrzebnych do codziennego funkcjonowania konwentu.
Kościół klasztorny posiadał układ typowy dla zakonów żebraczych. Składał się z krótkiego, trójprzęsłowego, prawie kwadratowego w planie korpusu o wymiarach 18,4 x 19,5 metra, podzielonego na trzy nawy o formie halowej, po którego wschodniej stronie znajdowało się mocno wydłużone prezbiterium o szerokości 9,1 metrów i długości 20,5 metrów, zakończone w pobliżu nadrzecznej skarpy wielobokiem (pięć boków ośmioboku). Pomiędzy obiema częściami, w kącie między nawą północną a prezbiterium znajdowała się wieżyczka schodowa, natomiast kościół pierwotnie nie posiadał wieży, za wyjątkiem małej wieżyczki na sygnaturkę umieszczonej na kalenicy dachu prezbiterium. Z południową ścianą prezbiterium sąsiadowała zakrystia.
Prostą bryłę kościoła opięto od strony zewnętrznej uskokowymi przyporami, w prezbiterium umieszczonymi pod skosem, przy korpusie zaś nieco archaicznie, prostopadle do osi wzdłużnej. Pomiędzy przyporami przebito wysokie, ostrołucznie zamknięte okna maswerkowe, w większości dwudzielne, trójdzielne we wschodnim zamknięciu i fasadzie zachodniej na osi nawy głównej. Elewacje pozostawiono gładkie, jedynie w prezbiterium zastosowano zdwojony fryz tynkowany (być może drugi założono po podwyższeniu murów), a na ścianie zachodniej korpusu gzyms kapnikowy, zagięty w miejscu utworzenia ostrołucznego, profilowanego portalu. Na większą dekoracyjność pozwolono sobie tylko przy fasadzie kościoła, skierowanej w stronę miasta, gdzie założono siedmioosiowy szczyt, przedzielony trójkątnymi w przekroju, profilowanymi lizenami przechodzącymi w sterczyny, pomiędzy którymi osadzono ostrołukowe i odcinkowo zamknięte blendy.
Wnętrze prezbiterium było w średniowieczu przesklepione, a dodatkowo pod jego wschodnią częścią utworzono kryptę, wysuniętą mocno w stronę skarpy wzgórza i założoną na planie sześcioboku o wymiarach 8,4 x 8,9 metrów. Jej żebrowe, podzielone na trójkątne przęsła sklepienie utworzyło wzór gwiazdy, oparty na centralnym, cienkim, ośmiobocznym filarze granitowym, na opuszczonych do posadzki obłych służkach oraz na wspornikach nadwieszonych na ścianie zachodniej. Oświetlenie krypty zapewniały dwa małe otwory, wejście zaś pierwotnie prowadziło przez korytarz pośrodku ściany zachodniej.
Stan obecny
Do czasów współczesnych zachował się jedynie dawny kościół klasztorny. Jego bryła uległa przekształceniu za sprawą dobudowania neogotyckiej wieży po południowej stronie prezbiterium, a ponadto duże partie murów, zwłaszcza w korpusie nawowym, zostały przemurowane lub zrekonstruowane. Kościół wyróżnia się kryptą, jedną z nielicznych na terenie Pomorza Gdańskiego. Widoczne w niej sklepienie jest jedynym zachowanym z okresu średniowiecza, pozostałe założone zostały w trakcie nowożytnych remontów.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreis Marienwerder (westlich der Weichsel), Schwetz, Konitz, Schlochau, Tuchel, Flatow und Dt. Krone, red. J.Heise, Danzig 1887.
Dzieje Świecia nad Wisłą i jego regionu, red. K.Jasiński, t. 2, Warszawa 1980.