Historia
Ufundowanie miasta na prawie magdeburskim nastąpiło w latach 70-tych XIII wieku. W 1278 roku Namysłów był już książęcym miastem lokacyjnym, wyposażonym w typowe dla swego statusu instytucje, jak dziedziczne wójtostwo, limitowane stanowiska sprzedaży chleba i obuwia, parcele obciążone czynszem, nieokreślonego typu obwarowania oraz zaplecze w postaci młyna i folwarków. Do tego czasu wójtostwo należało do rycerza Tammo (Tomasza) Quasa, natomiast poprzednik miasta na prawym brzegu rzeki Widawy, tzw. Stary Namysłów uważany był już za zwykłą wieś, własność książęcą.
W 1333 roku książę Bolesław III kupił dziedziczne wójtostwo od Dytka Wolverami, aby sprzedać Sułkowi ze Smedisdorfu. Na przywilej wójtowski składały się wówczas: sądownictwo, 1/3 dochodu z kar, czynsz targowy, opłaty za przyjęcie do rzemiosła, wolny młyn z połową szerokości rzeki na odcinku od młyna staromiejskiego do „mostu trędowatych”, (świadczącego o istnieniu poza miastem leprozorium), czynsze z trzech nieruchomości prywatnych, wolna posesja do zamieszkania w mieście oraz prawo wyboru dwóch rajców rocznie. Przed 1333 rokiem wykształciła się więc rada, organ kierowniczy samorządu miejskiego. Po raz pierwszy jej pięcioosobowy skład wspomniany został w 1341 roku, nieco później liczyła na przemian rokrocznie czterech i pięciu członków. Umową zawartą w 1370 roku przez radę z wójtem dziedzicznym Piotrem zagwarantowano temu ostatniemu 1/6 dochodów z postrzygalni sukna, „komór” handlarzy i kupców, smolarni, szrotu piwa (monopolu na rozwożenie beczek), piwnicy – winiarni „i co jeszcze na pożytek miasta zostanie zbudowane”.
Stałe funkcjonowanie w XIV wieku rady miejskiej z podległymi jej organami zaowocowało wzniesieniem murowanego ratusza z wieżą podkreślającą prestiż władzy municypalnej. Jego budowę miano rozpocząć w 1374 roku, w 1378 miały zostać założone sklepienia i dachy, a w 1381 roku ukończono dolną, czworoboczną cześć wieży. Jej górna, ośmioboczna część miała być wykończona osiem lat później. Z inicjatywy rady i zapewne z jej środków finansowych zostały także wzniesione murowane budynki handlowe przylegające do ratusza, w których znalazły się m.in. stanowiska sprzedaży niektórych branż, mające wcześniej formę drewnianych straganów lub bud zlokalizowanych bezpośrednio na placu targowym.
Symbolika ratuszowej wieży wyprzedziła moment zakończenia kształtowania się pełnego ustroju miejskiego, gdyż dopiero w 1407 roku rada wykupiła od ostatniego dziedzicznego wójta Jorga (Jerzego) jego urząd wraz z przynależnym młynem, oraz osobno młyn w Starym Mieście, dodatkowo wygrywając proces o odrzucenie roszczeń krewnych sprzedającego. Wzniesienie murowanych sukiennic i pod koniec XV wieku towarzyszących im obiektów, związanych z handlowymi monopolami miejskimi, oznaczało zakończenie procesu zagospodarowywania namysłowskiego rynku w pobliżu ratusza.
W czasach nowożytnych wnętrza i elewacje gotyckich budynków bloku ratuszowego były wielokrotnie przebudowywane. Na początku XVII wieku przebudowano wschodnią część elewacji w stylu renesansowym. W 1622 na wieży ratuszowej zamontowano zegar, zapewne po remoncie wymuszonym przez pożar z 1619 roku. W 1783 dobudowano do zabudowań ratuszowych budynek wagi miejskiej, zaś w 1839 roku ratusz gruntownie odnowiono, pod kierunkiem mistrza Hasenwinkela. W XX wieku zabytek przeszedł dwie poważne przebudowy: w latach 1923-1924 i 1963-1965. Następnie w latach 2001-2002 przeprowadzono renowację połączoną z częściową regotyzacją.
Architektura
Pierwotny ratusz namysłowski wzniesiony został na planie prostokąta o wymiarach wnętrza 16,6 x 12 metrów i trzech kondygnacjach: piwnicznej parterowej i pierwszym piętrze. Z placu rynkowego do każdej z kondygnacji ratusza prowadziło odrębne wejście, przy czym do przykrytych sklepieniami kolebkowymi piwnic wiodły też dwa otwory przeznaczone do transportu beczek. Na poziomie piwnic i piętra ratusz tworzyły cztery pomieszczenia o układzie dwutraktowym i dwupasmowym. Wyszynk trunków odbywał się prawdopodobnie w największym pomieszczeniu piwnicy po stronie północno – zachodniej, różniącym się od pozostałych sklepieniem kolebkowym z lunetami. Wnętrza parteru dla odmiany nakrywały stropy, przy czym pasmo zachodnie parteru stanowiło wnętrze rozczłonkowane filarem i dwiema arkadami. Ta największa sala parteru mogła być przeznaczona do prowadzenia handlu, odbywania zgromadzeń mieszczan, czy też różnego rodzaju uroczystości. Pomieszczenie północne natomiast stanowiło sień dostępną z rynku.
Piętro ratusza, przeznaczone dla władz miasta, dostępne było z zewnętrznej klatki schodowej przystawionej do północnej części elewacji wschodniej. Prowadziła ona do sieni, a następnie do Izby Rady. Izbę tą zwieńczono sklepieniem kolebkowym, udekorowanym ceramicznymi żebrami o układzie trójpodporowym, zaś pozostałe pomieszczenia piętra nakrywały stropy. Ponadto wystrój Izby Rady tworzył dwubarwny, jednowozówkowy wątek cegieł z ciemnymi główkami, a oświetlały trzy niewielkie okna, osadzone w rozglifionych wnękach zwieńczonych łukami odcinkowymi. Z piętra ratusza przejść można było do wieży i jej lochu więziennego, co wskazywałoby, iż w części zachodniej budynku odbywały się sądy.
Elewacje zewnętrzna budynku na dwie kondygnacje dzielił gzyms okapowy i biegnąca pod nim płycina. Podczas gdy elewacje parteru ożywiały jedynie proste otwory okienne, piętro poza oknami zostało rozczłonkowane także gęsto rozmieszczonymi blendami: ostrołukowymi oraz prostokątnymi rozdzielonymi krzyżem łacińskim na cztery pola. Dodatkowo bardzo ozdobną formę otrzymał na elewacji wschodniej gotycki szczyt, dzielony pilastrami oraz blendami o różnych formach, zwieńczony ceglanymi sterczynami, z konturem uskokowym i schodkowym. Blendy i płyciny pierwotnie pokryte były białą farbą, a gzymsy wyróżniał czerwony kolor cegieł. W późniejszym gotyckim okresie blendy pokrywano czarnym tłem i polichromiami o formach maswerków, arkad, kół, trójliści i rozet. Elewacje ścian pomalowane były wpierw na kolor ciemnoczerwony, a następnie, pod koniec średniowiecza na czarny. Całość budynku przykrył dach dwuspadowy, oparty przy krótszych ścianach na dwóch szczytach.
Po stronie zachodniej do budynku ratusza przystawiona została wieża. Jej dolna, czworoboczna część o wymiarach wnętrza 3,8 x 3,8 metra, pierwotnie dzieliła się na pięć kondygnacji, z których najniższa stanowiła loch więzienny nakryty sklepieniem kolebkowym, a wyższe porozdzielane były drewnianymi stropami układanymi na odsadzkach muru. Z piętra ratusza na poziom drugiej kondygnacji wieży prowadziły schody w grubości jej ściany. Na murach części czworobocznej oparto część ośmioboczną wieży o dwóch kondygnacjach. Na najniższej kondygnacji wieży nakrytej stropem utworzono jedno okno po stronie zachodniej, na dwóch następnych po dwa (od północy i zachodu), a najwyższą oświetlono ze wszystkich stron. Pominięto więc loch więzienny oraz części wieży do których przylegały budynki ratusza i postrzygalni. Ośmiobok wieży otrzymał z każdej strony okna szczelinowe szerokości 45 cm zwieńczone ostrołukami, umieszczone we wnękach przykrytych łukami odcinkowymi. Co więcej wszystkie ściany ośmioboku zostały udekorowane dwoma poziomami blend ostrołucznych o profilowanych krawędziach, a na narożach części czworobocznej umieszczono sterczyny.
Od strony południowej do wieży przystawiono budynek postrzygalni sukna o powierzchni wnętrza 6,3 x 5 metra. Był on podpiwniczony, jednopiętrowy, nakryty stromym dachem pulpitowym. Wejście do jego sklepionej kolebkowo piwnicy oraz na piętro znajdowało się po stronie zachodniej. Zewnętrzne elewacje budynku były mniej ozdobne od ratusza, ale o podobnej kolorystyce.
Od zachodu i północy przy wieży usytuowano kolejne trzy budynki o funkcji handlowej. Najstarszy z nich, zachodni, prawdopodobnie pełniący funkcję sukiennic, został dobudowany do wieży i postrzygalni. Wymiary planu jego wnętrza wynosiły 12,3 x 6,8 metra, był nakryty dachem dwuspadowym i podzielony na kondygnacje stropami. Piwnica pod południową częścią budynku była jedyną w bloku śródrynkowym poza obrębem ratusza i postrzygalni, dlatego przypuszcza się, iż znajdowała się w niej wspominana w 1390 roku piwnica wina.
Podziałów wewnętrznych masywnymi ścianami nie miały dwa budynki północne, jednopiętrowe, nakryte stromymi dachami dwuspadowymi. Wcześniej powstał budynek dobudowany od północy do wieży i skraju ratusza, o wymiarach wnętrza 9,9 x 9 metra. Jego ściana wschodnia przepruta została dwoma oknami, a północna na piętrze miała trzy okna w kamiennych oprawach, utworzone w głębokich wnękach zwieńczonych łukami odcinkowymi, przechodzących przez całą grubość ściany. Wnęki okien były rozglifione, schodzące aż do podłogi. Północna elewacja zwieńczona była wysokim trójkątnym szczytem z tzw. kocim biegiem, pod którym znajdowała się płycina z napisem.
Najpóźniej wzniesiony został budynek tworzący północno – zachodnie naroże bloku ratuszowego, powstały pod koniec XV wieku. Miał wymiary zbliżone do wyżej przedstawionego (9,6 x 9,9 metra). Jego ścianę północną wieńczył gotycki szczyt uskokowy, południową szczyt z tzw. kocim biegiem, a przed zachodnią znajdował się przedsionek. Całość przykrywał dach dwuspadowy z kalenicą na osi północ – południe. Wejście do niego prowadziło od północy, zaś od zachodu oświetlany był dwoma oknami. Budynki północne najpewniej mieściły dwupoziomowe hale ław szewskich i chlebowych, stanowiska sprzedaży o konstrukcji drewnianej oraz winiarnię w narożniku północno – zachodnim.
Stan obecny
Bryła podpiwniczonego, jednopiętrowego ratusza gotyckiego przetrwała bez większych zmian. W latach 2002 – 2003 przywrócono jej pierwotne okonturowanie dekoracyjnego szczytu wschodniego oraz rozczłonkowanie elewacji piętra blendami i fryzami płycinowymi. Wnętrza budynku ratusza zostały natomiast znacznie przebudowane w okresie nowożytnym, podobnie jak przyległe zabudowania sukiennic. Obecnie mieszczą się w nich urzędy państwowe i miejskie, a także restauracja.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Atlas historyczny miast polskich. Tom IV Śląsk, red. R.Czaja, M.Młynarska-Kaletynowa, R.Eysmontt, zeszyt 11 Namysłów, Wrocław 2015.
Legendziewicz A., Badania gotyckiej architektury Namysłowa. Blok ratuszowy, „Architectus”, nr 1-2 (21-22), 2007.
Pawlak R., Polska. Zabytkowe ratusze, Warszawa 2003.