Historia
Wieś Morawica w przekazach pisemnych zaczęła pojawiać się w XIII wieku, ale już od okresu wczesnego średniowiecza stanowiła siedzibę protoplastów możnego rodu Toporczyków, pośród których znajdował się palatyn Sieciech, najważniejsza osoba w Polsce w czasie panowania Władysława Hermana. Jego próba obalenia władcy zakończyła się klęską i oślepieniem, przez co ród utracił wpływy na kilkadziesiąt lat. Dopiero wnuk palatyna, także o imieniu Sieciech, został cześnikiem Bolesława Krzywoustego. Być może on lub któryś z jego potomków w drugiej połowie XII wieku ufundował w Morawicy kamienne palatium.
W 1238 roku dziedzicem Morawicy był kasztelan krakowski Żegota i jego brat Andrzej. W 1286 roku w przekazach pisemnych odnotowano, że kapelanem kaplicy zamkowej był niejaki Piotr, miejscowy pleban. W drugiej połowie XIII wieku z Morawicy pisał się Sułek, który choć nie piastował żadnego urzędu, jako dziedzic głównej siedziby rodu miał się zaliczać do najdostojniejszych panów ziemi krakowskiej. Kolejnym znanym przedstawiciele rodziny był na przełomie XIII i XIV wieku Nawój z Morawicy, herbu Topór, zwany Pękawką, kasztelan krakowski i wojewoda sandomierski, jeden z najbliższych współpracowników Władysława Łokietka, inicjator budowy zamku Tenczyn, którego potomkowie przyjęli nazwisko Tęczyńskich, zaś pieczętowali się herbem Topór. Następnie znanym właścicielem Morawicy był syn Nawoja, wojewoda krakowski Andrzej. Po śmierci ojca odziedziczył on Morawicę, ale młodszy syn Jan zwany Owca także otrzymał część wsi, by móc tytułować się panem na Morawicy. Doprowadziło to do podziału osady na Morawicę Wielką z dworem, czy też zamkiem oraz Morawicę Małą rozciągającą się wokół kościoła parafialnego. Kronikarz Jan Długosz zapisał, że właścicielem Morawicy Wielkiej był Gabriel Tęczyński, a Morawica Mała w latach 14870-1480 należała do kilku współwłaścicieli. Ponadto opisał kościół w Morawicy jako „ex albo lapide murata”, czyli zbudowany z białego kamienia.
W pierwszej połowie XVI wieku w Morawicy zatrzymywały się jadące na ślub dwie żony Zygmunta Starego, Barbara Zapolya i Bona Sforza d’Aragona. Dwór, czy też zamek musiał więc znajdować się jeszcze w dobrym stanie, ale przeniesienie głównej siedziby rodu i śmierć kolejnych właścicieli, szczególnie płci męskiej, niedługo potem sprawiła, że popadł w zaniedbanie. W 1666 roku Izabela z Tęczyńskich Opalińska przekazała stare palatium na plebanię dla proboszczów z sąsiedniego kościoła św. Bartłomieja. Świątynia ta w 1743 roku została gruntownie przebudowana w stylistyce barokowej, a właściwie zburzona celem postawienia nowej budowli. Prace te spowodowały także usunięcie zrujnowanych reliktów założenia zamkowego, przebudowę dawnego palatium i przekomponowanie zabudowy wzgórza.
Architektura
Wczesnośredniowieczny dwór rycerski założony został na lessowym wzgórzu po wschodniej stronie niewielkiej rzeki, na południe od traktu wiodącego do Krakowa. Z obu tych kierunków zbocza wzniesienia były najbardziej strome, łagodniejsze natomiast od południa. Lessowa forma wzgórza sprawiała, że wznoszone na nim zabudowania, pozbawione skalnego fundamentu, mogły mieć problemy statyczne. Dotyczyło to budynku palatium oraz sąsiadującej z nim zabudowy gospodarczej i sakralnej, a zapewne także systemu obwarowań o nieznanym kształcie.
Palatium zbudowane zostało na planie wydłużonego prostokąta o wymiarach 17 x 6,8 metra, przy wykorzystaniu regularnie opracowanych wapiennych ciosów, tworzonych w zróżnicowanej wielkości, ale układanych regularnymi warstwami. Mury wzniesiono w technice opus emplectum, a więc ciosy utworzyły tylko obustronne lico, zaś rdzeń wypełniono nieregularnymi bryłami wapiennymi, zalanymi wapienno – piaskową zaprawą. Całość utworzyła mury obwodowe o grubości 1 metra, a więc podobne szerokością do śląskiego palatium w Górce, przy czym zachodnia część ściany północnej była pogrubiona w celu pomieszczenia klatki schodowej. Palatium z pewnością miało dwie murowane kondygnacje, nad którymi najpewniej znajdowało się kolejne piętro o mniejszej grubości murów, przykryte dwuspadowym dachem opartym na dwóch trójkątnych szczytach. Całość nawiązywała do romańskich wieżowych domów z Pragi, ze względu na stosunek wielkości do wysokości bliższych wieżom mieszkalnym, niż palatiom książęcym.
Wnętrze budynku nie było podpiwniczone. Wejście znajdowało się na poziomie gruntu w ścianie południowej, gdzie utworzono półkoliście zamknięty portal o regularnym układzie ciosów, skierowany w stronę dziedzińca dworu, czy też zamku. Ciemne i zapewne nie ogrzewane pomieszczenie do którego prowadził musiało być przeznaczone na cele gospodarcze. Doświetlały go niewielkie, skromne otwory okienne z wewnętrznymi rozglifieniami, wykonane z masywnych ciosów piaskowca. Co najmniej jedno z nich przykryte było drewnianym nadprożem, wykonanym ze starannie opracowanych belek. Z drewna prawdopodobnie wykonana była też posadzka przyziemia palatium. Kamień wykorzystano do utworzenia nad parterem sklepienia kolebkowego.
Pierwsze piętro zapewne pełniło funkcje mieszkalno – reprezentacyjne. Prowadzić do niego musiały zewnętrzne schody z poziomu dziedzińca, gdyż nie było bezpośredniego połączenia z przyziemiem. Podobnie jak parter nie miało podziałów murowanych, ale jako że poziom użytkowy był zróżnicowany i odpowiadał nachyleniu terenu, to mogły istnieć podziały wewnętrzne o konstrukcji drewnianej, pozwalające na pokonywanie różnicy poziomów. Na piętrze oświetlenie mogło być już zapewniane przez większe otwory okienne. Co najmniej jeden z nich był obustronnie rozglifiony i wykonany z dużych ciosów piaskowca, starannie opracowanych w jodełkę. W pogrubionej ścianie północnej, nad wnęką przyziemia, w grubości muru umieszczone były schody wiodące na trzecią kondygnację.
Stan obecny
W latach 2008-2018 przy budynku morawickiej plebani podjęte zostały prace remontowe, które doprowadziły do niezwykłego odkrycia. Pod nowożytnymi tynkami ujawniono dobrze zachowane mury i sklepienia romańskiego palatium, włącznie z czterema romańskimi otworami okiennymi (trzema na parterze, jednym na piętrze). Pozostałości te są unikalne na terenie Polski, gdzie większość znanych budynków tego typu była fundacjami książęcymi i zachowała się przeważnie jedynie na poziomie fundamentów. Tymczasem możnowładcze palatium morawickie przetrwało w większym wymiarze przestrzennym, z dwoma kondygnacjami i z zachowanymi sklepieniami parteru. Romańskie elewacje wyłaniają się dziś spod tynków tylko we fragmentach, po stronie północno – wschodniej, północno – zachodniej i południowo – zachodniej. Pośrodku elewacji południowej romańską ścianę przysłania duży aneks. Średniowieczna część obejmuje dziś trzy kolejne pomieszczenia od strony wschodniej. Partia zachodnia z bramą pochodzi z XVII wieku, podobnie nowożytne są wszystkie podziały wewnętrzne.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bicz-Suknarowska M., Firlet J., Pianowski Z., Romańska rezydencja rodu Toporczyków-Tęczyńskich w Morawicy koło Krakowa [w:] Architektura średniowieczna i archeologia – konteksty, Wrocław 2024.
Bicz-Suknarowska M., Morawica – romańska siedziba możnowładców małopolskich, „Prądnik. Prace i Materiały Muzeum im. prof. Władysława Szafera”, 29/2019.
Bromowicz J., Magiera J., Kamień podkrakowskich budowli romańskich, „Przegląd geologiczny”, tom 69, nr 2/2021.
Kwaśnik M., Morawica. Bogactwo wieków dzieje kościoła i parafii, Karniowice 2010.
Stala K., Sobótka-Górka na Dolnym Śląsku i Morawica w Małopolsce – dwa możnowładcze palatia romańskie, „Ochrona Zabytków”, 1/2024.