Historia
Pierwsze młyny wiatrowe, popularnie zwane wiatrakami, pojawiły się na kontynencie euroazjatyckim w IX i X wieku, na obszarach zachodniej części późniejszego Afganistanu. Młyny wietrzne z poziomą osią napędową były niezależnym wynalazkiem europejskim, pochodzącym z końca XII wieku z regionów położonych nad Morzem Północnym: Normandii, Flandrii, Bretanii oraz Anglii, skąd w XIII wieku rozpowszechniły się w Europie Północnej i Zachodniej.
Na ziemiach polskich młyny wiatrowe pojawiły się na początku XIV wieku, ponad sto lat później niż młyny wodne, które pracowały już w połowie XII stulecia. Najwcześniej, już w XIII wieku, ich funkcjonowanie odnotowane zostało w źródłach pisanych na Pomorzu Zachodnim (dokument księcia Rugii Wisława dla klasztoru w Białym Buku z 1271 roku oraz dokument dla klasztoru cysterek ze Szczecina z 1289 roku). Następnie przekazy wspominały o wiatrakach w Wielkopolsce i na Kujawach (dokument Mikołaja, palatyna kaliskiego z 1303 roku dla Kobylina). W XV wieku budowa wiatraków rozpowszechniła, ale głównie na ziemiach północnej Polski. Ponadto ich znaczenie nadal było mniejsze niż młynów wodnych.
Rozkwit wiatraków na terenie Polski nastąpił dopiero w XVI wieku, zapewne w związku ze zwiększeniem się liczny ludności i powiększeniem zapotrzebowania na mąkę i kaszę, zwłaszcza w ośrodkach miejskich, w pobliżu których budowa dużej ilości młynów wodnych była niemożliwa. Stosunkowo proste było natomiast umieszczenie na przedmieściach lub w bliskim sąsiedztwie miast wiatraków, zwłaszcza na dużych wolnych przestrzeniach Wielkopolski. Popularność wiatraków trwała do XVIII stulecia, a elementem krajobrazu polskiego były do XIX wieku.
Architektura
Usytuowanie wiatraka uzależnione było od warunków atmosferycznych panujących w danym miejscu, czyli od siły i kierunku wiatrów, liczby dni wietrznych oraz od ukształtowania terenu. Najczęściej stawiano je na wzniesieniach, na możliwie dużej otwartej przestrzeni lub w pobliżu znacznych zbiorników wodnych, z dala od zabudowań i lasów. Na obszarach płaskich, pozbawionych naturalnych wywyższeń terenu, sypano sztuczne wzniesienia albo wznoszono kamienno-ceglane fundamenty, na których ustawiano wiatrak, co pozwalało uzyskać dodatkowe 1 do 1,5 metra wysokości. Wszystkie te zabiegi miały na celu umożliwienie maksymalnego wykorzystania wiatru jako siły napędowej. Młyny wiatrowe sytuowano w pobliżu dróg, wytyczano też i utwardzano dogodne dojazdy prowadzące do młyna, aby pojazdy konne przywożące ziarno i odwożące mąkę mogły swobodnie dojechać pod sam wiatrak.
Koźlaki budowano z drewna tworzącego szkielet, a z zewnątrz pokrywano gontem lub szalowano, przez co uzyskiwano figurę o kształcie zbliżonym do ściętego ostrosłupa wysokości od 7 do 14 metrów. Szkielet stanowiły pionowe elementy nośne oraz usztywniające je rygle i zastrzały. W ten sposób tworzono podziały ścian na mniejsze pola, o rozpiętości łatwiejszej do opierzenia (pokrycia szalunkiem lub gontem). Poziome elementy wznoszono naprzemianlegle, czyli pod kątem prostym, kolejno w następujących po sobie kondygnacjach. Dzięki temu zapewniano budowli stateczność. Konstrukcję w przemyślany sposób piętrzono od dołu ku górze w całej obracalnej części wiatraka, z belkami stropowymi pierwszego piętra oraz z mącznicą na drugim piętrze (masywną belką nośną dla całej górnej części wiatraka, jedną z nielicznych części której nadawano formy ozdobne – ornamenty, profile, wyryte sentencje, inicjały). Zwieńczeniem koźlaków były dachy i okapy.
Koźlaki posiadały trzy kondygnacje, każdą o około 2,5 metrach wysokości. Najniższa zajęta była przez konstrukcję stabilizującą (stolec), stanowiącą dwie krzyżujące się podwaliny o maksymalnych długościach wynoszących około 6,5 metra, z czterema wczepionymi w nie zastrzałami (kozłami), podtrzymującymi siodło i pionowy słup (sztember, stęber). Słup ten był pionową osią, wokół której obracano całą konstrukcję wiatraka wraz z mechanizmem, po to aby jego śmigła (śmigi), zwane też skrzydłami lub łopatami, mogły przyjąć odpowiednie położenie w stosunku do napędzającego je wiatru. Dwie wyższe kondygnacje przeznaczano do produkcji mąki. W środkowej znajdowały się kamienie młyńskie z koszem zasypowym. Najwyższą kondygnację (poddasze) tworzył strop wraz opartą na wierzchołku stębra mącznicą, odpowiadającą szerokości wiatraka. Na poddaszu znajdowało się miejsce na poziomo ustawiony wał skrzydłowy, na którym osadzano koło paleczne, poruszające kamień młyński za pomocą mniejszego koła zębatego lub zazębiającego się pionowego elementu. W efekcie ruch obrotowy poruszanego siłą wiatru poziomego wału, przenoszony był na pionową oś kamienia młyńskiego, który ze względu na duży ciężar umieszczany był na masywnej mącznicy. Po przemiale, zboże wędrowało do pojemnika z przesiewaczem, a następnie, już w postaci mąki lub kaszy, gotowy produkt opuszczał wiatrak i był ładowany na podstawione wozy. Wiatrak kozłowy był w stanie w ciągu 120-150 wietrznych dni w roku zemleć od 60 do 90 ton ziarna.
Cztery łopaty (śmigi) skrzydeł miały konstrukcję szkieletową, co umożliwiało poprzez nakładanie lub zdejmowanie płóciennych fartuchów, regulowanie siły parcia wiatru na śmigi. W przypadku słabych powiewów zakrywano całą powierzchnię łopat, aby „złapać” więcej wiatru, a podczas wichury zdejmowano płachty, chroniąc skrzydła przed uszkodzeniem. W warunkach ekstremalnych zatrzymywano obrót skrzydeł, blokując koło palczaste. Obroty śmigieł kontrolowano też poprzez nakładanie na śmigi drewnianych klepek.
Gontowe ściany początkowo, ze względu na koszt i ciężar, zapewne nie sięgały do samej ziemi. Widok ten mógł dać początek bajkom o chatce wiedźmy na kurzej łapce, przy czym strasznymi dla dzieci opowieściami być może starano się zniechęcić je do zbliżania się do wiatraka, bowiem jego skrzydła były przyczyną wielu śmiertelnych wypadków. Wejścia do młynów wietrznych umieszczane był w ścianach tylnych, przeciwnych do pracujących łopat. Na drugiej kondygnacji umieszczano tzw. drzwi zbożowe, dostępne za pomocą drabin lub schodków, przez które wnoszono zboże przeznaczone do zmielenia. Na pierwszej natomiast znajdowały się drzwi tzw. mączne, przez które wynoszono gotowy produkt, ale czasem umieszczano w tylnej ścianie jedynie prostą klapę lub okiennicę tworzoną w drzwiach wejściowych. Wewnątrz komunikację pionową najpewniej zapewniały drewniane jednobiegowe schody. Zboże ze względu na duży ciężar, mogło być przenoszone wewnątrz wiatraka za pomocą lin, krążków i kołowrotów, montowanych na tylnej ścianie. Oświetlenie wnętrza było dość skąpe. Słońce wpadało przez otwarte drzwi, albo poprzez tzw. widoki, czyli okrągłe lub czworoboczne, niewielkie otwory o średnicy ludzkiej głowy, umieszczane w ścianach bocznych i w razie konieczności zasłaniane deskami.
Odpowiedniego ustawienia względem wiatru ruchomej części wiatraka ze skrzydłami dokonywano za pomocą tzw. łogona, czyli ukośnego dyszla, którego zewnętrzny odcinek wspierał się na odpowiedniej podpórce. Na końcu dyszla przytwierdzony mógł być łańcuch, który nawijano na pionowy kołowrót, powodując powolny obrót bryły koźlaka. Do dyszla zaprzęgano też niekiedy konie. Zasięg dyszla wyraźnie zakreślał granice wiatraka w stosunku do sąsiednich użytków rolnych (o ile stał on na terenach zagospodarowanych), które musiały być oddalone przynajmniej o około 10-12 metrów. Bezpieczny odstęp wymuszały też łopaty, dzięki którym teren młyna stanowił wolną przestrzeń zbliżoną do koła o średnicy co najmniej 25 metrów.
Stan obecny
Na terenie wsi Moraczewo i Lednogóra od lat 60-tych XX wieku znajdują się trzy wiatraki koźlaki. Przeniesione zostały ze Swadzimia, Sołeczna i Sędziwojewa w ramach zagospodarowania Szlaku Piastowskiego. Wszystkie powstały na początku XIX wieku. Pomimo późnej daty budowy umieszczone zostały na portalu gdyż wiatraki kozłowe na ziemiach polskich pojawiły się w XIV wieku i bez większych zmian konstrukcyjnych przetrwały do drugiej połowy XX wieku. W nieodległym Muzeum Pierwszych Piastów w Lednicy znajduje się najstarszy zachowany w Polsce wiatrak z 1585 roku, przeniesiony z Gryżyny koło Kościana. Usytuowany jest niedaleko przeprawy promowej na Ostrów Lednicki.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Dąmbska E., Śmiałowski R., Budownictwo drewniane i młyny wietrzne na Ziemi Lubuskiej, Poznań-Zielona Góra 1963.
Jankowski J., Wiatraki Wielkopolski, Leszno 2006.
Talaga W., Dawne budownictwo na Ziemi Jarocińskiej. Na przykładzie historii karczm, wiatraków, młynów wodnych i ich rozmieszczenia, Jarocin 2017.
Tłoczek I., Polskie budownictwo drewniane, Warszawa 1980.
Wilke Z., Dzieje młynarstwa, Szreniawa 1997.
Wyrwa A.M., Dzieło człowieka pod opieką Boga. Wiatrak z Gryżyny: najstarszy zachowany młyn wietrzny w Polsce i jego symboliczne przesłanie. Wprowadzenie do szerszych rozważań, „Studia Lednickie”, XVII (2018).