Historia
Kościół w Mokrsku Dolnym zbudowany został w pierwszej ćwierci XIII wieku, przypuszczalnie przez cysterski warsztat budowlany. Wieś po raz pierwszy odnotowano w źródłach pisanych w 1306 roku, natomiast parafię oraz miejscowego plebana wspomniano w latach 1325 – 1327. Według przekazu kronikarza Jana Długosza z drugiej połowy XV wieku, kościół znajdować się miał wówczas pod patronatem rodu Jelitczyków.
W drugiej połowie XVII wieku średniowieczną świątynię gruntownie przebudowano, powiększając o nową nawę, zakrystię i kaplicę. Kolejne barokowe przekształcenia z XVIII stulecia skupiały się na wymianie wyposażenia i wzmocnieniu ścian przyporami, dopiero w XIX wieku dostawione zostały dwie kruchty. W trakcie II wojny światowej zabytek został uszkodzony. Prace renowacyjne przeprowadzono w latach 1948 – 1954 i 1970 – 1977. W ich trakcie ujawniono pod tynkami średniowieczne elementy architektury i dekoracji.
Architektura
Średniowieczny kościół był niewielką i prostą późnoromańską budowlą, składającą się z kwadratowej nawy o wymiarach wnętrza około 5,1 x 5,1 metra i miniaturowego prezbiterium po stronie wschodniej o wielkości 2,7 x 3 metry. Wzniesiono go z bardzo starannie opracowanych ciosów piaskowca, ułożonych ściśle do siebie przylegającymi warstwami. Mury wykonano w technice opus emplectum, a więc bloki piaskowca utworzyły obustronne lico dla wnętrza wypełnionego kamiennym gruzem zalanym wapienną zaprawą.
Narożniki kościoła od strony zewnętrznej wzmocniono lizenami, a pomiędzy nimi umieszczono wysoki, sfazowany cokół. U góry umieszczono konsolowy gzyms podokapowy. Elewacje przebito co najmniej czterema oknami: jednym w południowej ścianie nawy, jednym w ścianie północnej nawy oraz po jednym od południa i wschodu prezbiterium. Były one rozglifione, wąskie, zamknięte półkoliście i z lekkimi ostrołukami zwiastującymi nadchodzący gotyk. Wejście nietypowo umieszczono w ścianie północnej nawy, prawdopodobnie z powodu przebiegającego tamtędy przez wieś szlaku. Osadzono tam prosty portal o półkolistym zwieńczeniu, którego archiwolty zostały wsparte na gzymsie impostowym i przeprowadzone w dwa uskoki.
Wewnątrz prezbiterium przykryto ceglanym sklepieniem krzyżowym, z żebrami wspartymi na narożnych służkach. Ich kapitele ozdobione były motywami roślinnymi (palmety) i geometrycznymi, a ponadto w średniowieczu pokryte polichromiami. Co zaskakujące dla małej, wiejskiej świątyni w średniowieczu, sklepieniem przykryta była także nawa. System jego podpierania był analogiczny jak w prezbiterium. Posadzkę kościoła tworzyły ciemnoczerwone płytki ceramiczne.
Stan obecny
Pierwotny kościół został znacznie przekształcony z powodu wyburzenia ściany zachodniej i dobudowania nowożytnej nawy oraz zakrystii. Z tego powodu późnoromańska nawa pełni obecnie rolę prezbiterium. Na jednym z zewnętrznych ciosów północnej ściany nawy, około 6 metrów nad poziomem gruntu, zachował się znak kamieniarski w formie przecinających kół, charakterystyczny dla kręgu cysterskiego. Ponadto zachował się zespół znaków ze stylizowanym motywem krzyży łacińskiego i równoramiennego. Spośród pierwotnych detali architektonicznych widoczne są lizeny, zlicowany z nimi cokół, częściowo gzyms kapnikowy (uzupełniany w XX wieku), portal północny, okno wschodnie prezbiterium i okno północne nawy. Widoczne wewnątrz dawnego prezbiterium sklepienie nie jest pierwotne, ale zachowały się oryginalne dwie służki z kapitelami. Nad nowożytnym portalem prowadzącym do zakrystii wtórnie wmurowano uszkodzony średniowieczny tympanon.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Krasnowolski B., Leksykon zabytków architektury Małopolski, Warszawa 2013.
Kubica E., Katalog zabytków wczesnośredniowiecznej architektury monumentalnej Małopolski, Rusi i Wołynia, „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego”, tom XVII, Rzeszów 1996.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.