Historia
Klasztor ufundowany został w drugiej połowie XI wieku przez Kazimierza Odnowiciela albo przez Bolesława Śmiałego, dla sprowadzonych z Nadrenii i Bawarii zakonników. Benedyktyni zostali wówczas osiedleni w ufortyfikowanej osadzie grodowej, której początki sięgały około VIII – X wieku. W 1065 roku Bolesław uposażył opactwo dużymi nadaniami, z których dochody pozwoliły na budowę kościoła i zabudowań klasztornych. Pierwsza wzmianka o kościele klasztornym pojawiła się w 1179 roku, kiedy to papież Aleksander III zaaprobował grzebanie świeckich w obrębie opactwa.
Jednym z głównych zadań położonego na peryferiach Wielkopolski i Kujaw opactwa, było w początkowym okresie istnienia prowadzenie akcji misyjnej na Mazowszu i Pomorzu. Benedyktyni z Mogilna posiadali prepozyturę św. Wojciecha i darowizny w okolicach Gdańska, klasztor posiadał też już od połowy XII wieku kościół św. Jana Ewangelisty w Kołobrzegu oraz prawo przewozu na Wiśle od Kamienia do morza zapisane w dokumencie z 1065 roku (przypuszczalnie falsyfikat z XII wieku). Nie mniej ważna była działalność polityczna zakonników i wspieranie organizacji kościelnej diecezji gnieźnieńskiej, co na początku XIII wieku wplątało konwent w konflikt arcybiskupa Henryka Kietlicza z księciem wielkopolskim Władysławem Laskonogim, a w konsekwencji zakończyło się wygnaniem w 1206 roku oraz prawie dwuletnią tułaczką benedyktynów.
W XIII wieku opactwo uległo zniszczeniu na skutek najazdu wojsk księcia Władysława Odonica z 1225 lub 1230 roku. Przeprowadzono jeszcze w stylistyce późnoromańskiej odbudowę, ale dewastacja dóbr klasztornych spowodowała zahamowanie rozwoju konwentu. W 1282 roku Przemysł II zatwierdził nadania dla mnichów poczynione przez jego następców oraz zwolnił mieszkańców wsi klasztornych od posług i danin na rzecz panującego, a także nadał im immunitet sądowy. Kolejny dokument zatwierdzający przywileje benedyktyni z Mogilna otrzymali w 1299 roku od Władysława Łokietka. Zabiegi o uzyskanie potwierdzeń przywilejów wskazywałyby na próby ożywienia działalności gospodarczej opactwa, ale już na początku XIV wieku klasztor wpadł w bliżej nieznany kryzys, który zmusił opatów do wyzbycia się kilku majątków. W 1306 roku opat Mikołaj sprzedał dwie wsie, w 1311 roku odstąpił osadę kasztelanowi Mikołajowi z Koszanowa, a w 1314 roku z powodu braku pożywienia sprzedał kolejną wieś.
W okresie rządów Kazimierza Wielkiego stabilizacja polityczna poprawiła sytuację opactwa. Rozległe posiadłości klasztoru stały się jednak przedmiotem konfliktów z rycerstwem, zwłaszcza w okresie walk wewnętrznych po śmierci króla w 1370 roku, kiedy to benedyktyni zwrócili się do papieża ze skargą na tych, którzy grabili ich dobra. Niemniej groźby kar kościelnych nie były już wówczas skuteczne, gdyż w 1383 roku książę mazowiecki Siemowit w czasie wyprawy na Wielkopolskę i Kujawy zajął klasztor i obsadzał garnizonem aż do końca 1385 roku. Nowy okres stabilizacji przyniosło wstąpienie na tron Władysława Jagiełły, z rąk którego w 1398 roku osada Mogilno otrzymała prawo miejskie. Poprawa koniunktury gospodarczej pozwoliła na podjęcie prac budowlanych, które nadały klasztorowi cech gotyckich. Gruntowana była zwłaszcza przebudowa po pożarze z 1499 roku, po której usunięto transept kościoła z bocznymi kaplicami, a w korpusie i prezbiterium założono późnogotyckie sklepienia. W XV wieku opactwo miało także zostać ufortyfikowane, bowiem gdy w 1462 roku zawisła nad nim groźba napaści ze strony szlachty, arcybiskup wydał polecenie zabezpieczenia zabudowań. Obawiano się, że po opanowaniu opactwa napastnicy mogą z warownego klasztoru („fortalicio monasteri”) niszczyć także inne dobra kościelne. Kapituła katedralna skierowała więc do Mogilna kanonika Piotra Bardzińskiego, który jako pomocnik opata Piotra miał odpowiednio umocnić klasztor i w razie potrzeby kierować obroną. Do napaści zapewne wówczas nie doszło, ale w 1479 roku z terenu Prus przybyli zaciężni biorący udział w walkach z Krzyżakami, i złupili dobra klasztorne.
Wiek XVI był dla opactwa pomyślny, między innymi otrzymało ono liczne potwierdzenia przywilejów od panujących władców, co pozwoliło mnichom zwycięsko wychodzić z procesów sądowych ze szlachtą. Zabudowania klasztoru dostosowano do pełnienia funkcji siedziby biskupów sufraganów gnieźnieńskich, którzy sprawowali równocześnie funkcje opatów, choć nie należeli do konwentu. Duże zasługi dla klasztoru miał zwłaszcza Jan Gniazdowski, opat od 1568 roku, a od 1584 roku biskup sufragan gnieźnieński. Po nim na urzędzie znajdował się kolejny zdolny administrator, Andrzej Wilczyński. Pomyślny rozwój zahamowany został w drugiej połowie XVII wieku na skutek najazdu szwedzkiego oraz sporów konwentu z opatami komendatoryjnymi, którzy jako całkowicie nie związani z Mogilnem nie umieli sprostać ówczesnym problemom. Niedostatek materialny potęgował konflikty, a te przyczyniały się do upadku dyscypliny i rozluźnienia moralnego. Ponadto spadek roli politycznej klasztoru i dochodów miał wpływ na podupadanie jego zabudowań, określanych w połowie XVIII wieku jako nienadających się do zamieszkania. Dopiero w drugiej połowie tamtego stulecia wspólnota benedyktynów na nowo zaczęła prosperować i dokonała przebudowy kompleksu klasztornego w stylu barokowym. Prace te prowadzono w latach 1760 – 1797.
W 1773 roku, po pierwszym rozbiorze Polski, Mogilno znalazło się pod zaborem pruskim, którego władze zakazały wstępowania do nowicjatu. W 1833 klasztor został całkowicie zamknięty, a budynki oddane miejscowym katolikom oraz ewangelikom z przeznaczeniem na szkołę. Po 1880 w klasztorze mieścił się szpital, choć kościół nadal pełnił funkcje parafialne. W 1934 roku przeprowadzono remont zabytku, natomiast w czasie II wojny światowej niemieccy hitlerowcy rozlokowali w nim obóz jeniecki, więzienie dla Żydówek oraz szpital. W latach 70-tych XX wieku podjęto w opactwie badania archeologiczne i historyczne, przeprowadzono również remont zabytku.
Architektura
Opactwo usytuowano na półwyspie wcinającym się w wody Jeziora Mogileńskiego. Miejsce to w średniowieczu było otoczone wodą i bagnami, które stwarzały dogodne warunki obronne. Wyjątkową cechą było usytuowanie klasztoru w obrębie osady grodowej. Pierwotnie opactwo zajmowało południową część rozwijającego się miasta, przy czym wykorzystano dogodne położenie osady, otoczonej z trzech stron jeziorem i podmokłymi terenami, zwiększając z czasem obronność dzięki przekopaniu rowu i stworzeniu w ten sposób sztucznej wyspy.
Klasztor składał się z kościoła oraz z zabudowań klauzury i zapewne pomniejszych zabudowań pomocniczych i gospodarczych. Kościół klasztorny wzniesiony został w części romańskiej z kostki granitowej. Pierwotnie był trójprzęsłową, trójnawową bazyliką z transeptem i czworobocznym prezbiterium zamkniętym na wschodzie apsydą o promieniu 2,3 metra. Fasadę zachodnią wieńczyła kwadratowa wieża o bokach długości 5,6 metrów, flankowana aneksami będącymi przedłużeniem naw bocznych. Dodatkowo do wschodnich ścian transeptu przystawione były kaplice zamknięte apsydami. Ich ściany skrajne przechodziły płynnym murem, bez uskoku, w ściany szczytowe transeptu. Szerokość nawy głównej wynosiła 5,6 metra, naw bocznych 2,9 metra, transept posiadał wymiary 2,7/2,9 x 9,8 metra, zaś prezbiterium wewnątrz mierzyło 7.3 x 8,2 metra.
W fasadzie zachodniej kościoła nie umieszczono portalu wejściowego, zapewne z powodu bliskości jeziora, więc obszerne przyziemie kwadratowej wieży mogło pełnić rolę drugiego, zachodniego chóru. Pod kościołem usytuowano zespół dwóch romańskich krypt: jedną pod prezbiterium (5,6 x 6,3 metra), drugą pod wieżą zachodnią (5,6 x 5,6 metra). Krypta wschodnia była pomieszczeniem jednoprzestrzennym, oświetlanym trzema otworami okiennymi. W jej ścianie zachodniej znajdowały się trzy półkoliście zamknięte nisze, a w bocznych otwory wejściowe, połączone z późniejszym systemem korytarzy łączących obydwie krypty. Wejście do krypty wschodniej zapewniały dwa biegi schodów osadzone po bokach arkady tęczy. Mogła ona być przykryta wysoko założonym sklepieniem kolebkowym. Krypta zachodnia dostępna była wąskimi schodami z nawy południowej. Przykryto ją nad czterema przęsłami sklepieniem krzyżowym wspartym na gurtach, podtrzymywanym przez środkowy, czworościenny filar i przyścienne pilastry zakończone profilowanymi gzymsami impostowymi.
Podział na nawy romańskiego kościoła zapewniały trzy pary czworobocznych filarów, podtrzymujących drewniany strop. Nie były one rozmieszczone symetrycznie, bowiem zachodnia para znajdowała się zaledwie w odległości 1 metra od wieży, co z kolei mogłoby wskazywać na funkcjonowanie tam empory. W okresie romańskim sklepieniem przykryte było zapewne tylko prezbiterium, gdzie zastosowano granitowe wsporniki. Wejścia do korpusu umieszczone były w zachodnich partiach nawy północnej i południowej. To drugie wiodło do zabudowań klauzury, północne natomiast na przykościelny cmentarz.
W pierwszej połowie XIII wieku prezbiterium kościoła zostało podwyższone z użyciem cegły układanej w wiązaniu wendyjskim, nadbudowana została również nieco później nawa, także przy użyciu cegły, lecz układanej w wątku gotyckim. W prezbiterium elewacje zewnętrzne ozdobiono fryzem arkadkowym, a wewnątrz usunięto stare sklepienie, na którego miejsce po podwyższeniu założono płaski strop lub otwartą więźbą dachową. W tym samym czasie obniżono również poziom posadzki prezbiterium, pierwotnie wyniesionej o około 2,5 metra, co pociągnęło za sobą konieczność rozbiórki romańskiego sklepienia krypty wschodniej.
W wyniku kolejnej, późnogotyckiej przebudowy z początku XVI wieku, dawne płaskie stropy zastąpiono sklepieniem gwieździstym ośmioramiennym w nawie głównej i kryształowym w nawach bocznych. Nawę główną wsparto na ceglanych, ośmiobocznych filarach z lizenami, które dały oparcie żebrom sklepiennym. Nie funkcjonował już wówczas transept, rozebrany wraz z bocznymi kaplicami, lecz zachowano dwa stare krzyżowe filary transeptu przy arkadzie tęczy, dlatego nowa nawa główna musiała, tak jak stara, być nieco węższa od prezbiterium.
Zabudowania klasztorne prawdopodobnie aż do XIII wieku były konstrukcji drewnianej. Wznoszone stopniowo w okresie gotyku ostatecznie uzyskały formę trzech murowanych z cegły skrzydeł przystawionych do kościoła od strony południowej. Całość pierwotnie łączył krużganek, tworzący zamknięty czworobok z wolnym ogrodem wirydarza pośrodku. W wirydarzu tym już w XI wieku znajdowała się studnia o głębokości około 14 metrów, zasypana około XV wieku. Skrzydło południowe mieściło mieszkanie opata, refektarz oraz klasztorną kuchnię. W skrzydle wschodnim znajdowało się dormitorium na piętrze oraz kapitularz w przyziemiu, wreszcie skrzydło zachodnie zajmowały pomieszczenia pomocnicze, gospodarcze i przeznaczone dla konwersów.
Całe założenie klasztorne od XIII lub XIV wieku otoczone było kamiennym murem o grubości 1,2 – 1,3 metra, wzmocnionym od strony przeprawy mostowej czworoboczną wieżą o wymiarach 4,2 x 5 metrów, opiętą przyporami od strony południowej. W XV wieku wymurowano z cegły dzwonnicę, a do murów w okresie gotyku podostawiano od strony wewnętrznej zabudowania. Brama do opactwa znajdowała się obok zachodniego narożnika zabudowań klasztornych i oddzielała opacką część zespołu od pomieszczeń zajmowanych przez konwent. Prowadzić miał do niej zwodzony most. Nad przejazdem bramnym o długości około 10 metrów wznosiła się wieża o wymiarach 2,4 x 3,4 metra, wzmocniona dwoma przyporami.
Stan obecny
Liczne przebudowy zatarły prawie całkowicie pierwotny układ przestrzenny i bryłę kościoła klasztornego. Romańskie prezbiterium z apsydą przechodzi dziś w późnogotyckie nawy boczne, częściowo wzniesione na pierwotnym założeniu. W większości rozebrana została w XVIII wieku wieża zachodnia, na miejscu której wzniesiono dwie wieże barokowe. W tejże stylistyce przekształcone zostały także okna korpusu, prezbiterium i środkowej apsydy. Wyjątkowym elementem jest zachodnia krypta, która jest uznawana za jedno z najstarszych zachowanych sklepionych wnętrz w Polsce. Przetrwała także krypta wschodnia, ale jej zwieńczenie nie jest pierwotne, gdyż zasłania dwa boczne okna. Nie zachowały się mury transeptu i jego apsyd, za wyjątkiem fundamentów i najniższych partii ścian. Zmiany stylowe dobrze widoczne są na południowej elewacji kościoła, z romańskimi ciosami w prezbiterium, późnoromańską nadbudową z cegły, środkową częścią wraz z portalem z okresu gotyku i oknami zmodernizowanymi niestety w stylistyce barokowej. Wewnątrz kościoła z trzech par romańskich filarów widoczna jest tylko jedna, wschodnia, obudowana w późniejszym okresie, pozostałe natomiast są późnogotyckie. Praktycznie w całości średniowieczne cechy stylistyczne zatraciły zabudowania klasztornej klauzury.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Chudziakowa J., Czacharowski A., Opactwo benedyktynów w Mogilnie, Warszawa-Poznań-Toruń 1977.
Jarzewicz J., Kościoły romańskie w Polsce, Kraków 2014.
Konieczka-Śliwińska D., Życie codzienne opactwa benedyktynów w Mogilnie. Zarys problematyki, „Nasza Przeszłość”, t. 88, 1997.
Kowalski Z., Gotyk wielkopolski. Architektura sakralna XIII-XVI wieku, Poznań 2010.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.
Świechowski Z., Sztuka romańska w Polsce, Warszawa 1990.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 1, architektura sakralna, Kalisz 2007.