Historia
Cystersi przybyli do Małopolski około 1220 roku z klasztoru w Lubiążu na Dolnym Śląsku, z inicjatywy Wisława z rodu Odrowążów i jego kuzyna Iwona. Zostali pierwotnie osadzeni w Prandocinie, a później w Kacicach, lecz po dwóch latach biskup krakowski Iwon Odrowąż przeniósł ich do podkrakowskiej Mogiły, gdzie założono klasztor Clara Tumba. Z dużym prawdopodobieństwem można zakładać, że na decyzję tą miały wpływ spory w rodzie Odrowążów oraz funkcjonowanie na obszarze Mogiły starszego pogańskiego miejsca obrzędowego powiązanego z kopcem Wandy, domniemaną mogiłą władcy plemiennego.
Prace budowlane nad kościołem klasztornym zaczęto prawdopodobnie w 1222 roku, przystępując do wznoszenia części wschodniej świątyni: prezbiterium i kaplic bocznych. Już w 1225 roku, kiedy to do Mogiły przybył konwent cysterski, miała miejsca pierwsza konsekracja, związana zapewne z ukończeniem którejś z kaplic. Roboty były dalej prowadzone w szybkim tempie, aż do śmierci fundatora Iwona w 1229 roku. Niedługo później wybuchł konflikt opactwa z Odrowążami, który być może przyczynił się do częściowego rozpuszczenia warsztatu budowlanego. W kolejnych latach budowa postępowała co prawda dalej, lecz w wolniejszym tempie i przy znacznej redukcji wystroju rzeźbiarskiego.
Wznoszenie kościoła i klasztoru ponownie zostało przerwane za rządów opata Henryka w 1241 roku, gdy zostały one spustoszone przez najazd Mongołów. By zyskać fundusze na odbudowę w 1253 roku papież Innocenty IV nadał odpust, lecz już w 1260 roku doszło do ponownego najazdu azjatyckich koczowników. Nieukończony jeszcze w całości kościół, został ponownie konsekrowany przez biskupa krakowskiego Jana Prandotę, w obecności księcia Bolesława Wstydliwego w roku 1266.
Kolejny etap XIII-wiecznego rozwoju klasztoru nastąpił w latach 1266–1283, gdy dokończono wznoszenie najważniejszych zabudowań klasztornych opactwa. Wtedy to najbardziej znaczącą rozbudowę klasztoru o skrzydła zachodnie i być może południowe przeprowadzić miał opat Herman, który „klasztor znacznie rozszerzył i użyteczniejszym dla całego zgromadzenia uczynił”. Jeszcze pod koniec XIII wieku i na początku XIV stulecia najpewniej trwały prace budowlane przy korpusie nawowym i sklepieniach jego naw bocznych. Za panowania króla Kazimierza Wielkiego w klasztorze wciąż słychać było dźwięki prac budowlanych. Nadbudowano wówczas ściany trzech zachodnich przęseł kościoła i zasklepiono nawę główną. Później świątynia była jeszcze kilkukrotnie remontowana i przebudowywana, stając się dzięki temu unikalną mieszanką stylu romańskiego i gotyckiego. Między innymi w 1393 roku miały zostać podsklepione krużganki.
W pierwszej połowie XV stuleciu Mogiła była dwukrotnie niszczona: przez trzęsienie ziemi około 1444 roku i pożar w 1447 roku. Po drugim pożarze z 1473 roku opat Marcin Matyspanek przystąpił do generalnej odbudowy całego opactwa, podczas której między innymi wzmocniono wówczas kościół przyporami. W 1505 roku z powodu groźby zawalenia wykonano nowe sklepienia nawy głównej, a w 1538 roku za rządów opata Erazma Ciołka jeden z braci, Stanisław Samostrzelnik, ozdobił kościół i klasztor malowidłami (prezbiterium, kaplice, transept, bibliotekę). W czasach Erazma Ciołka istniała w klasztorze również szkoła malarsko-iluminatorska, której najsławniejszym przedstawicielem był właśnie Samostrzelnik. Po połowie XVI wieku kolejny pożar zniszczył ponownie kościół. Odbudowa i rozbudowa opactwa trwała za rządów opata Białobrzeskiego w latach 1559-1586 i Goślickiego w okresie 1586-1601. W pierwszej połowie XVII wieku w Mogile założono szkołę filozofii dla młodzieży klasztornej.
Mogiła często gościła władców: królową Bonę, Zygmunta Starego, Zygmunta Augusta, Stefana Batorego, czy Zygmunta III Wazę. W roku 1655 klasztor okupowali Szwedzi. Kilku zakonników poniosło śmierć, a skarbiec zrabowano, co więcej po ustąpieniu wojsk opactwo obrabowali dodatkowo miejscowi chłopi. W roku 1657 sprzymierzone wojska austriackie zdobyły zrujnowany klasztor, w którym zamieszkał król Jan Kazimierz z małżonką Marią Gonzagą. Odbudowę przeprowadzono około 1670 roku za opata Denhofa. W roku 1708 w Mogile powstała wyższa uczelnia teologiczna, tzw. Studium Generalne z prawem nadawania stopni naukowych. Niestety kolejne pożary tak uszkodziły kościół klasztorny, iż w 1712 roku zawaliło się sklepienie nawy głównej, a w 1748 roku wieżyczka sygnatury, która spadając zniszczyła sklepienie nawy bocznej. W drugiej połowie XVIII wieku wielokrotnie przeprowadzano renowacje. W czasach niewoli i rozbiorów Polski, klasztor mogilski nie uległ kasacie jak inne klasztory cysterskie, leżał bowiem w obrębie tzw. Wolnego Miasta Krakowa. W czasie okupacji hitlerowskiej opactwo zostało zajęte przez Niemców, a zakonnicy rozproszeni. W latach 1946-1948 odrestaurowano kościół klasztorny, częściowo przywracając mu pierwotny wygląd.
Architektura
Kościół klasztorny zbudowano z cegły z użyciem piaskowca do szczegółów architektonicznych i dekoracyjnych takich jak służki, żebra, zworniki, lizeny czy gzymsy. Otrzymał formę bazyliki na planie krzyża łacińskiego o długości 63,5 metra, z trójnawowym, ośmioprzęsłowym korpusem szerokości 19,7 metra, transeptem o szerokości 27 metrów i z dwuprzęsłowym prezbiterium flankowanym przez dwie kaplice od północy i dwie od południa (podobnie jak w Jędrzejowie, a w odróżnieniu od Wąchocka, Koprzywnicy i Sulejowa). Kościół zgodnie z cysterską regułą zakazującą wystawnej i monumentalnej zabudowy nie otrzymał wieży, a jedynie niedużą wieżyczkę na sygnaturkę na przecięciu naw.
Elewacje zewnętrzne kościoła rozczłonkowane zostały przyporami w narożnikach i na liniach podziałów przęsłowych (lizenoszkarpami w transepcie i prezbiterium). Na wysokości pierwotnego zwieńczenia i na szczytach utworzono fryzy. W prezbiterium i transepcie uzyskał on formę półkolistych przenikających się arkadek umieszczonych na jasnym, tynkowanym tle. Wschodnią elewację prezbiterium wyróżniono w okresie gotyku trzema dużymi, ostrołukowymi oknami z maswerkami, położonym wyżej okulusem o bogato profilowanym obramieniu i trójkątnym szczytem. Ściana prezbiterium została podzielona także na trzy pionowe części kamiennymi kolumienkami o kielichowo – kostkowych kapitelach, które podtrzymywały dalej biegnące lizeny. Najstarsze okna w murach wzdłużnych korpusu (dwa wschodnie przęsła) i prezbiterium pierwotnie były stosunkowo wąskie, rozglifione, zwieńczone półkolistymi łękami. Późniejsze okna w zachodnich przęsłach korpusu otrzymały już formy gotyckie, ostrołuczne.
Wnętrze kościoła przykryto sklepieniami krzyżowo – żebrowymi, opartymi w części wschodniej i w nawach bocznych na kolumienkach z głowicami kielichowo – kostkowymi oraz bazami o spłaszczonym profilu i prostych żabkach. Jedynie w kaplicach głowice pokryto płaskorzeźbioną dekoracją o motywach roślinnych. Przęsła porozdzielane zostały gurtami, które podobnie jak żebra przyścienne utworzono z cegieł, zaś pozostałe żebra diagonalne z kształtek kamiennych i ceglanych układanych na przemian. Nawa główna oddzielona została od transeptu łukiem tęczowym, wspartym na profilowanym wsporniku kamienno – ceglanym. Posadzka kościoła wykonana była z ceramicznych płytek o prostokątnych i kwadratowych kształtach. Wszystkie one posiadały wytłaczany ornament plecionkowo – palmetowy o różnorodnych wzorach. Płytki pokryte były żółto – zieloną, żółtą, brązową i biało – żółtą polewą.
W okresie późnego gotyku nadmurowane zostały ściany kościoła o około 1,6 metra powyżej fryzu arkadkowego. Z tego powodu we wnętrzu pierwotne sklepienia krzyżowo – żebrowe zastąpiono w nawie głównej i w czterech wschodnich przęsłach nawy północnej sklepieniami kolebkowymi. Podobnej zmianie uległy również sklepienia północnej pary kaplic przy transepcie.
Zabudowania klasztorne wzniesiono po południowej stronie kościoła. Pod koniec średniowiecza składały się one z trzech skrzydeł, które krużgankami otaczały wewnętrzny wirydarz. W świetle najnowszych badań za najstarsze uznać można skrzydło wschodnie z pierwszej połowy XIII wieku. Od północy mieściła się w nim sąsiadująca z kościołem zakrystia, w wyniku rozbudowy pod koniec średniowiecza składająca się aż z trzech pomieszczeń. Następnie usytuowane było parlatorium, czyli pomieszczenie w którym bracia mogli prowadzić rozmowy bez obawy złamania ślubów milczenia. Po południowej stronie z rozmównicą sąsiadował kapitularz, najważniejsza sala w klasztorze, służąca do codziennych zgromadzeń mnichów pod przewodnictwem opata, w trakcie których radzono nad najważniejszymi sprawami konwentu i dokonywano sądów nad występkami mnichów. Wejście do kapitularza prowadziło od strony krużganka, sąsiadująca z nim ściana była także przepruta dwoma dwudzielnymi oknami, by gromadzący się w krużganku konwersi mogli przysłuchiwać się obradom. Kolejnym pomieszczeniem wschodniego skrzydła była sień umożliwiająca wyjście poza zabudowania klauzury oraz refektarz, później przekształcony we fraternię, czyli pomieszczenie do ręcznych prac mnichów, użytkowane zwłaszcza w okresie zimowym. Najczęściej we fraterniach urządzano skryptoria, usytuowane możliwie blisko kalefaktoriów, by bracia mogli ogrzać zmarznięte w zimie w trakcie pisania ksiąg palce.
Na piętrze skrzydła wschodniego usytuowane było dormitorium braci, połączone za pomocą schodów z transeptem kościoła, by bracia szybko mogli przedostać się na nocne modlitwy. Po przeciwnej stronie z dormitorium można się było dostać do latryn, z których nieczystości spadały do systemu kanałów doprowadzających wodę, a następnie pozbywających się jej po przeczyszczeniu latryn. W tej części znajdowały się dwa kanały: jeden obsługiwał przyziemie budynku, drugi związany był z piętrem. W XIV wieku na południowym zakończeniu skrzydła wschodniego wzniesiono okazały parterowy budynek z małymi oknami zakończonymi łukami odcinkowymi. Prawdopodobnie pełnił on wówczas funkcje gospodarcze.
Skrzydło południowe i zachodnie powstały trochę później, gdyż w drugiej połowie XIII stulecia i w XIV wieku. Najwcześniejszym pomieszczeniem skrzydła południowego była kuchnia, posadowiona na miejscu wcześniej użytkowanych pieców produkcyjnych. Jej wnętrze oświetlane było szczelinowym okienkiem w ścianie wschodniej, a w górnej części ściany zachodniej umieszczono mały, okrągły otwór wentylacyjny. W środku kuchni znajdował się kanał wodny przy ścianie południowej. Pod koniec XV lub na początku XVI wieku kuchnię zamieniono na kalefaktorium – ogrzewane przez całą zimę pomieszczenie. Nowa kuchnia została wzniesiona w zachodniej części południowego skrzydła i graniczyła z centralnie umieszczonym refektarzem. Ten ostatni był czteroprzęsłowym pomieszczeniem ze sklepieniem którego żebra spływały bezpośrednio do posadzki, bez pośrednictwa konsol.
Skrzydło zachodnie mieściło cellarium na poziomie piwnicy (spiżarnie, magazyny), pomieszczenia przeznaczone dla konwersów, czyli ich refektarz i fraternię na parterze oraz dormitorium na najwyższej kondygnacji. Część nadziemna oświetlana była małymi szczelinowymi oknami, tak by utrzymywać znośną temperaturę wewnątrz nieogrzewanych pomieszczeń. Dormitoria początkowo poprzedzielane były niskimi przepierzeniami pomiędzy siennikami, a później drewnianymi ściankami wydzielającymi poszczególne cele sypialne. W wyniku rozbudowy skrzydło zachodnie przedłużono ku południowi, a powstałe tam nowe pomieszczenie oddzielono od starszego na północy sienią wejściową skomunikowaną z krużgankiem.
Wszystkie skrzydła połączone były krużgankiem, przykrytym sklepieniem krzyżowo – żebrowym, wspartym na konsolach. W starszej części północnej przęsła krużganka otrzymały formę prostokątną, podczas gdy w pozostałych, młodszych, kwadratową. Na północy wsporniki były też zawieszone o wiele wyżej niż po stronie wschodniej, zachodniej i południowej. Krużganki otaczały wirydarz, miejsce odpoczynku i kontemplacji, a także ogród na którym sadzono i pielęgnowano klasztorne zioła i warzywa.
Po stronie południowo – wschodniej opactwa pod koniec XV wieku i na początku XVI wieku skrzydło wschodnie przedłużono w kierunku południowym, gdzie wzniesiono obszerne, dwutraktowe zabudowania prioratu (dom opata). Otrzymał on wówczas górne piętro, trakt wschodni, nowe otwory okienne w części dolnej traktu zachodniego i prawdopodobnie wykusz nad nową odnogą kanału. Jako, iż starszy budynek gospodarczy przekształcono na dom opata, po zachodniej stronie klasztoru, nad kanałem zbudowano dwa okazałe budynki pomocnicze. Zbudowane w tym okresie zostały także mury biblioteki ponad kaplicami południowymi kościoła. Jej wnętrze przykryto późnogotyckim sklepieniem sieciowym.
Stan obecny
W architekturze kościoła klasztornego przeważa styl wczesnogotycki z zachowaniem licznych elementów romańskich, przy czym przejście pomiędzy tymi dwoma średniowiecznymi stylami nastąpiło w trakcie budowy płynnie. Niestety nowożytny charakter uzyskała w XVIII wieku fasada kościoła, w dużej części elewacja północna i wnętrze nawy głównej, choć w trakcie prac konserwatorskich spod tynków wydobyto wiele średniowiecznych elementów. Z okien w postaci pierwotnej przetrwały otwory w ścianach bocznych prezbiterium i okrągła rozeta w ścianie wschodniej, pod którą widoczna jest triada okien gotyckich. W elewacji południowej pierwotne są częściowo zamurowane okna transeptu, kaplic i dwa okna nawy, reszta natomiast niestety uległa poszerzeniu. W nawach bocznych przetrwał pełen system podpór. Obok półkolumn i służek w prezbiterium, kaplicach, transepcie i nawach bocznych, odnaleźć można także pisciny w kaplicach południowych. Prezbiterium, transept i kaplice pokryte są polichromią z XVI wieku wykonaną przez Stanisława Samostrzelnika. Znaczne przekształcenia dotknęły także zabudowań klauzury, choć w trakcie renowacji odsłonięto fragmenty pierwotnych elewacji z widocznymi między innymi oryginalnymi oknami w skrzydle zachodnim, czy wykuszem przy domu opata.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bober M., Architektura przedromańska i romańska w Krakowie. Badania i interpretacje, Rzeszów 2008.
Bojęś-Białasik A., Niemiec D., Opactwa w Lubiążu, Trzebnicy i Mogile a początki cysterskiej architektury ceglanej na Śląsku i w Małopolsce w kontekście filiacyjnych zależności warsztatowych [w:] Architektura sakralna w początkach państwa polskiego (X-XIII wiek), Gniezno 2016.
Grzybkowski A., Gotycka architektura murowana w Polsce, Warszawa 2016.
Jarzewicz J., Kościoły romańskie w Polsce, Kraków 2014.
Krasnowolski B., Leksykon zabytków architektury Małopolski, Warszawa 2013.
Łużyniecka E., Architektura klasztorów cysterskich, Wrocław 2002.
Szyma M., Chronologia budowy kościoła cystersów w Mogile – problem otwarty [w:] Ingenio et humilitate. Studia z dziejów zakonu cystersów i Kościoła na ziemiach polskich, red. A.M.Wyrwa, Poznań-Katowice-Wąchock 2007.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.