Historia
Miasto Młynary (Mühlhausen) założyć miał około 1320 – 1331 roku Hermann von Oppen, komtur Elbląga. Już w 1329 roku w źródłach pisanych odnotowana została pierwsza wzmianka o miejscowym plebanie. W 1338 roku odnowiony został przez komtura Zygfryda von Sitten przywilej lokacyjny, w którym uposażono kościół farny czterema wolnymi włókami ziemi, choć zapewne była to wówczas jeszcze budowla drewniana lub szachulcowa.
Budowę murowanego kościoła, pierwotnie pod wezwaniem św. Anny, przeprowadzono pod koniec XIV lub na początku XV wieku. Być może z końcowymi pracami związana była donacja z 1408 roku, gdy wielki mistrz krzyżacki przekazał świątyni pięć grzywien, ale wiadomo że pojawiły się problemy z kontynuacją robót, co prawdopodobnie doprowadziło do zarzucenia planów budowy sklepienia. Na problemy z ukończeniem kościoła mógł mieć też wpływ wybuch w 1409 roku wielkiej wojny polsko – krzyżackiej.
W 1547 roku kościół zniszczył pożar, po którym odbudowano go w latach 1553-1554, natomiast w latach 1568-1570 wzniesiono górne kondygnacje wieży. W takim stanie kościół przetrwał do lat 1738-1740, kiedy to został poddany nowożytnej przebudowie, w trakcie której rozebrano zakrystię i dostawiono nowy aneks wschodni. Następnie w XIX stuleciu dobudowano niewielką kruchtę północną, a w 1892 roku odnowiono okna.
Architektura
Kościół uzyskał bardzo rzadką na terenie państwa krzyżackiego formę, wzniesiony został bowiem jako dwunawowa hala na planie prostokąta o długości 34,3 metrów i szerokości 17,5 metrów, bez wyodrębnionego zewnętrznie z bryły prezbiterium. W północno – zachodnim narożniku umieszczono czworoboczną wieżę o bokach długości 8,8 metrów, z dwoma ścianami lekko wystającymi przed mury korpusu, ponadto od południa dostawiona została kruchta, usytuowana na wysokości trzeciego przęsła od zachodu. Całość wzniesiono z cegły w wiązaniu gotyckim na kamiennych fundamentach.
Mury kościoła wzmocniono od strony zewnętrznej przyporami, w narożnikach umieszczonymi pod skosem. Pomiędzy nimi symetrycznie przepruto ostrołuczne, obustronnie rozglifione okna, jedynie w elewacji wschodniej okno nie znalazło się w równej odległości między przyporami a na osi nawy południowej. Elewacje prawdopodobnie były surowe, pobawione dekoracji. Tylko na ścianach wieży utworzono romboidalny wzór z wypalanej do czarnego koloru cegły zendrówki, a na ścianie zachodniej korpusu umieszczono okrągłą blendę. Zapewne kolejne blendy znajdowały się na wschodnim i zachodnim szczycie. Wejście do wnętrza umieszczono od zachodu w ostrołukowym, uskokowym, stosunkowo prostym portalu. Od zachodu umieszczony był też wąski portal w przyziemiu wieży, zdobiony profilowanymi rowkami po krawędziach. Główne wejście znajdowało się od południa, a więc od strony centrum osady.
Wnętrze korpusu podzielone zostało na dwie nawy: szerszą południową, węższą północną, rozdzielone czterema ośmiobocznymi filarami i ostrołucznymi, profilowanymi arkadami. Północna nawa była też krótsza z powodu wieży po stronie zachodniej i umieszczenia we wnętrzu północno – wschodniego narożnika zakrystii. Korpus prawdopodobnie nie został podsklepiony, choć planowano to uczynić, gdyż na ścianach i filarach utworzono wnęki pod wsporniki i wyprowadzenia żeber.
Stan obecny
Spośród elementów kościoła średniowiecznego zachował się dwunawowy korpus, podwyższana w XVI wieku wieża oraz kruchta południowa. Kruchta północna i wschodni aneks zakrystii są już dodatkami nowożytnymi. Usunięciu uległy dwie przypory północne, przekształcono też wszystkie okna korpusu. Wnętrze posiada wystrój nowożytny, ale zachowały się filary i arkady międzynawowe. Widoczne są także spływy żeber pod planowane sklepienia.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreußen, Die Bau- und Kunstdenkmäler des Oberland, red. A.Boetticher, Königsberg 1893.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.