Historia
Murowany zamek powstał na miejscu drewniano – ziemnego grodu z końca IX wieku, położonego w widłach Obry i Paklicy. Gród ten był w czasach pierwszych Piastów jedną z najważniejszych polskich warowni, broniących terytorium Wielkopolski od północnego – zachodu. Prawdopodobnie już w XIII wieku znajdowała się na jego terenie murowana wieża, lecz pełna przebudowa w murowany zamek nastąpiła w czasach Kazimierza Wielkiego, około 1350 roku.
Z racji kluczowego położenia geograficznego zamek był często oblegany. W 1474 zajęty został na skutek zdrady przez wojska Macieja Korwina, a w 1520 roku po oblężeniu zniszczony przez najemników wspomagających krzyżaków w wojnie z Polską. W związku z tymi niepowodzeniami rozpoczęto jego odbudowę i wzmocnienie, prowadzone aż do 1574 roku. Na prace budowlane król Zygmunt Stary przekazał 100 grzywien, a w 1528 roku 300 grzywien i kolejne tyle w 1533 roku. Wykonano wtedy m.in. dwie okrągłe basteje artyleryjskie przed wjazdem. Starostami międzyrzeckimi byli wówczas wybitni magnaci i żołnierze, jak Jan Służewski, Aleksander Zborowski, Jan Zamoyski, czy Stanisław Żółkiewski.
W 1655 roku zamek został uszkodzony przez wojska szwedzkie i mimo próby odbudowy przez Piotra Opalińskiego nie podniósł się już z upadku. Na początku XVIII wieku jego stan był już tak zły, że od strony miasta wzniesiono nowy budynek będący siedzibą starostów. Po II rozbiorze Polski, zamek wraz z zabudowaniami dworskimi, folwarkiem oraz parkiem władze pruskie przekazały niemieckiej rodzinie ziemiańskiej. Od 1945 zabytek służy jako muzeum.
Architektura
Zamek leżał na zachód od miasta w obronnym otoczeniu pośród rozlewisk rzeki i podmokłych łąk, na naturalnej kępie stanowiącej śródrzeczną wyspę w widłach rzek Paklicy i Obry. Od strony położonego na wschodzie miasta oddzielony był korytem sztucznie oddzielonej odnogi Paklicy. Usytuowano go na będącym pozostałością grodu ziemnym pagórku, wzdłuż zboczy którego poprowadzono obwarowania.
Owalny narys murów powtarzał linię wcześniejszych drewniano – ziemnych wałów grodowych, jedynie w części północnej fortyfikacje poprowadzono tak, iż odcięły skraj terenu zajmowanego uprzednio przez gród. Otrzymano w ten sposób nieregularny plan zbliżony do kształtu podkowy, który zajął obszar około 1200 m2. Mur obwodowy wzniesiony z cegły układanej w wątku gotyckim, osiągnął około 145 metrów długości. Jego obecna wysokość wynosi 9 metrów (pierwotnie był nieco wyższy), a grubość 2,6 metra. Nie ma pewności jak był zwieńczony, przypuszczać jednak można, iż zaopatrzony był w krenelaż. Ganek obronny w koronie muru wspierał się na filarach przykrytych łękami.
Wjazd do zamku prowadził od wschodu, od strony miasta. Ważnym i prawdopodobnie najstarszym murowanym elementem zamku była początkowo wolnostojąca, cylindryczna wieża, trudna dziś do zlokalizowania, lecz usytuowana najpewniej na północ od budynku bramnego który flankowała. Najprawdopodobniej pełniła ona funkcję bergfriedu. Została rozebrana w trakcie szesnastowiecznych modernizacji. Zabudowa wewnętrzna w pierwszej połowie XIV wieku była drewniana i przystawiona do wewnętrznych ścian muru obwodowego po zachodniej i północnej stronie dziedzińca. Pośród tych zabudowań przy murze północnym znajdowała się kuźnia i stajnia, zaś pozostałe budynki prawdopodobnie pełniły funkcję magazynów i spiżarni. Główny gotycki dom mieszkalny usytuowany był w zachodniej części dziedzińca, przylegając do muru obwodowego przy którym wzniesiono od zewnątrz w dwóch narożach wystające okrągłe wieżyczki. Zapewne na zamku funkcjonowała także kaplica, gdyż w 1477 roku wzmiankowany był miejscowy kapelan zamkowy.
Na południowy – wschód od zamku, oddzielony fosą, znajdował się przygródek z drewnianymi budynkami gospodarczymi. Fosa w XVI wieku dochodziła do 12 metrów szerokości, otaczając zamek od zachodu, południa i wschodu. Zasilały ją wody położonej na północy rzeki Obry. Przygródek być może broniony był reliktami zewnętrznego wału ziemnego pozostałego po starym grodzie, na których co najmniej od XVI wieku znajdował się drewniany parkan, zaopatrzony w blanki i gontowy daszek. Dalszą ochronę przygródka zapewniały obwarowania miejskie, przebudowane pod koniec XIV lub na początku XV wieku na murowane. Zabudowę stanowiły głównie budynki gospodarcze, wiadomo, iż w XVI wieku znajdował się tam browar, łaźnia, trzy stajnie, szopy, wozownia, spichrze, a dalej na południu, nad stawem młyn i olejarnia.
Po 1520 roku zmodernizowany zamek zaopatrzono w dwie cylindryczne basteje przystosowane już do ognia armatniego. Ich ściany dochodziły do 3,5 metra grubości, kryjąc wewnątrz pomieszczenia o średnicy ponad 10 metrów. Przykrywały je sklepienia kopulaste z otworami dymnymi pośrodku, a ściany przepruto otworami strzeleckimi dla lekkiej i cięższej broni palnej. Górną kondygnację stanowiła platforma strzelecka o nieznanej formie zwieńczenia. Dodatkowe wzmocnienie obrony bramy stanowiły strzelnice umieszczone w murze po obu jej stronach.
Od pierwszej połowy XVI wieku wjazd do zamku flankowany był czworobocznym, dwukondygnacyjnym, wysuniętym przed obwód budynkiem przybramnym. Wewnątrz nie istniał już gotycki dom mieszkalny, ale nowy wzniesiono na dziedzińcu na południe od bramy. Mierzył około 4,8×25,5 metra, był kryty słomą i miał trzy kondygnacje połączone wewnętrznymi, sklepionymi schodami. Jego piwnicę przykrywało sklepienie kolebkowe, wyżej zaś wykonano sklepienia krzyżowe. Obok niego przy południowym odcinku muru obwodowego wznosiła się kuchnia o konstrukcji szkieletowej, a dalej, po stronie południowo – zachodniej drewniany budynek mieszkalny.
Stan obecny
Do naszych czasów z zamku przetrwał pełen zarys murów obwodowych, częściowo odbudowany budynek bramny i dwie XVI-wieczne basteje. Całość założenia jak dawniej otoczona jest rozlewiskami rzek Paklicy i Obry. Ceny oraz godziny otwarcia muzeum zamkowego sprawdzić można na oficjalnej stronie tutaj.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Pietrzak J., Zamki i dwory obronne w dobrach państwowych prowincji wielkopolskiej, Łódź 2003.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 2, architektura obronna, Kalisz 2011.