Historia
Budowę zamku rozpoczął w 1347 roku kasztelan krakowski Spicymir herbu Leliwa. Od XIV wieku do początku XVI wieku zamek był rezydencją potężnego rodu Leliwitów, którzy przybrali nazwisko Melsztyńskich. W 1511 roku Jan Melsztyński sprzedał dobra kasztelanowi wojnickiemu Mikołajowi Jordanowi z Zakliczyna. Około 1546 roku Spytek Wawrzyniec Jordan polecił przebudować dawny gotycki zamek w stylu renesansowym. Po Jordanach Melsztynem władali krótko Zborowscy, a następnie przez ponad sto lat Tarłowie. Gdy w 1744 roku zmarł Adam Tarła rezydencja przeszła na Lanckorońskich. Zamek uległ zniszczeniu w czasie konfederacji barskiej. W 1770 roku został najpierw zajęty przez konfederatów, a później splądrowany i spalony przez wojska rosyjskie. Od tamtej pory pozostaje w ruinie, traktowanej w XIX wieku jako darmowe źródło budulca. W latach 1879-85 pozostałości zamku zostały zabezpieczone jako trwała ruina dzięki staraniom Karola Lanckorońskiego.
Architektura
Główną budowlą zamku była wieża mieszkalna, wzniesiona z cegły i kamienia na planie prostokąta o wymiarach 10,5 x 15 metrów. Stanęła ona na szczycie wzniesienia odciętego od strony północno – zachodniej fosą o głębokości 10 metrów. Jej orientacyjna wysokość wynosiła około 18 metrów, a ściany miały od 1,6 do 2,3 metra grubości. Otwory okienne i strzelnice sugerują, iż donżon miał przynajmniej cztery, a prawdopodobnie pięć nadziemnych kondygnacji, z których trzy niższe wzniesiono z kamienia, a wyższe z cegły. Pomieszczenie były zapewne jednoprzestrzenne i przykryte stropami. Pomieszczenie na pierwszej kondygnacji dostępne było z poziomu dziedzińca i połączone było drabiną lub drewnianymi schodami z piętrem. Komunikację na wyższe poziomy zapewniały schody umieszczone w osobnym aneksie, przylegającym do wieży od południowego wschodu. Pomieszczenia na pierwszej i drugiej kondygnacji oświetlone były jedynie wąskimi otworami strzelnic, najprawdopodobniej posiadały one funkcje gospodarcze, służąc za spiżarnie i magazyny, ewentualnie jako zbrojownia lub kwatery załogi. Trzecie i czwarte piętro były pomieszczeniami rezydencjalno – reprezentacyjnymi. Świadczy o tym wielkość otworów okiennych i pozostałości tynków. Na wysokości czwartej kondygnacji znajdował się także drewniany wykusz latrynowy, zawieszony na kamiennych wspornikach.
Wieżę otaczał mur obronny biegnący wzdłuż krawędzi wydłużonego wierzchołka. Wewnątrz zamku znajdowała się także kaplica wzmiankowana w 1362 roku. Wjazd prowadził od północno – wschodniej strony przez wieżę bramną z mostem zwodzonym, przerzuconym przez fosę. W czasie XVI-wiecznej rozbudowy wzniesiono trójkondygnacyjny dom mieszkalny, połączony drewnianymi gankami z wieżą, a także budynki gospodarcze. Źródła wspominają również o trzech wieżach powiązanych z murami obronnymi.
Stan obecny
Do dzisiaj zachowały się trzy ściany głównej wieży mieszkalnej z widocznymi gotyckimi i renesansowymi obramieniami w oknach. Na wschód od wieży znajdują się resztki budynku mieszkalnego, murowanej cysterny na wodę i murów obronnych. Od 2008 roku zamek należy do gminy Zakliczyn, która rozpoczęła zabezpieczanie i ratowanie zabytku. Wstęp na zamek jest bezpłatny i można go odwiedzać 24 godziny na dobę.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kołodziejski S., Średniowieczne rezydencje obronne możnowładztwa na terenie województwa krakowskiego, Warszawa 1994.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Moskal K., Leliwici z Melsztyna i ich zamki, Nowy Sącz 2007.