Historia
Kościół parafialny św. Jakuba Apostoła, będący początkowo pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny, zbudowano około 1250 roku. Po raz pierwszy potwierdzony został w źródłach pisanych w 1288 roku, kiedy to Henryk IV odnowił zaginiony dokument lokacyjny Henryka III, wymieniając kościół wraz z przynależnymi mu dwoma łanami. W pierwszej połowie XIV wieku został częściowo przebudowany i rozbudowany przez właściciela Małujowic Samboriusa.
W drugiej ćwierci XIV wieku w prezbiterium kościoła powstały pierwsze gotyckie polichromie. Patronat nad świątynią sprawowały wówczas wrocławskie Dominikanki, być może więc malowidła miały związek z malarstwem czeskim. Także malarze prascy przed rokiem 1380 rokiem pokryli dekoracją figuralną wnętrze nawy. Na początku XV wieku dobudowano wieżę i kruchtę, natomiast ze względu na pustoszące Śląsk wojny husyckie, prace malarskie kontynuowano dopiero od około połowy XV wieku, przy czym z czasem starsze kompozycje częściowo były zastępowane przez nowsze, które je przykrywały, wykorzystując jednak niekiedy wcześniejsze podziały i założenia kompozycyjne. Wpierw przy chórze pracowało dwóch malarzy, a następnie przed 1483 rokiem w nawie, z inicjatywy ówczesnego proboszcza Ruprechta, malowidła tworzył warsztat wrocławski, liczący trzech lub czterech anonimowych malarzy. Pod koniec XV wieku zbudowano nowy strop w nawie, pokryty w XVI wieku malowidłami patronowymi. Od tego czasu w kościele nie prowadzono większych prac budowlanych.
W 1526 świątynię objęli protestanci, którzy pokryli dekoracje malarskie pobiałą, choć chyba nie całkowicie, ponieważ źródła osiemnastowieczne odnotowywały eksponowane polichromie. W latach 60-tych XIX wieku nowożytny tynk w nawie głównej skuto, a polichromie poddano niezbyt fachowej restauracji, polegającej m.in. na domalowaniu przez berlińskiego malarza Karola L’Oeillot de Marsa brakujących fragmentów i przemalowaniu słabo zachowanych. W 1945 kościół objęli katolicy, a w 1964 odkryto spod tynku na strychu fragmenty malowideł z XIV wieku.
Architektura
Kościół powstał jako budowla jednonawowa z dwuprzęsłowm prezbiterium, zamkniętym na wschodzie ścianą prostą oraz z zakrystią po jego północnej stronie, na wysokości zachodniego przęsła. Od zachodniej strony kościoła dostawiona została czworoboczna wieża z aneksami po bokach i poprzedzona trójprzęsłową kruchtą. Kolejna kruchta dostawiona została w XVI wieku do nawy od południa. Na zewnątrz kościół opięty został przyporami, między którymi w nawie przepruto ostrołukowe okna trójdzielne, zaś w prezbiterium okna dwudzielne. Nawę i prezbiterium nakryły osobne dachy dwuspadowe. W kruchcie w wieży znalazł się gotycki portal ostrołukowy przedstawiający koronację Matki Boskiej, nawiedzenie św. Elżbiety i pokłon trzech króli. Jego tympanon obramowany został cyklem rzeźb panien mądrych i głupich oraz rzeźbionymi rozetami i elementami roślinnymi.
Wewnątrz prezbiterium o wymiarach 11,2 x 7,3 metra nakryte zostało sklepieniem krzyżowo-żebrowym, nawę natomiast o wielkości 22,4 x 11,4 metra początkowo przykryto pozornym sklepieniem w kształcie zaostrzonej kolebki, a pod koniec XV wieku drewnianym stropem płaskim, złożonym z ponad 600 desek o barwnych ornamentach roślinnych, zwierzęcych i heraldycznych. Prezbiterium od nawy oddzieliła ostrołukowa arkada tęczy. Żebra w prezbiterium złączono zwornikami o dekoracji roślinnej oraz wsparto na służkach z głowicami także pokrytymi dekoracją roślinną. Wsporniki służek opracowano w formie ludzkich głów z profilowanymi, wielobocznymi gzymsami. W nawie zachodnie przęsło przeznaczono na emporę wspartą na ośmiobocznych filarach i arkadach.
Prezbiterium kościoła od drugiej ćwierci XIV wieku pokryte było polichromią przedstawiającą przede wszystkim Dwunastu Apostołów z imionami i cytatami ze Składu Apostolskiego. W czwartej ćwierci XIV wieku ściany nawy pokryte zostały barwnymi malowidłami z dekoracją figuralną. W partiach szczytowych przedstawiały one Pokłon Trzech Króli, Zwiastowanie Pasterzom oraz Stworzenie Ewy, Grzech Pierworodny, Wygnanie z Raju i Boga Ojca pośród Aniołów. Poniżej przedstawień szczytu zachodniego znalazło się trzynaście przedstawień figuralnych w obramieniach, występujących w trzech rzędach. Charakteryzowała je lekka, pastelowa kolorystyka, wydłużony kanon figuralny, kształtowane trójwymiarowo postacie ujęte w zarys litery S. Charakterystyczne były przedstawienia fantastycznych miast jako smukłych, trójwymiarowych budowli i drzew o nastrzępionych koronach w obrębie murów z blankami. Żadnej ze scen nie udało się rozpoznać pod względem ikonograficznym, ani ustalić ich powiązań ideowych z wcześniejszymi malowidłami.
Około połowy XV wieku prezbiterium pokryto nowymi malowidłami późnogotyckimi o bardzo wysokiej jakości. Objawiały się one charakterystycznym kształtowaniem przestrzeni i zróżnicowaniem brył, formowaniem grup ludzkich, poszczególnych postaci i relacji między nimi, ruchu, fizjonomii, póz, gestów, swoistym realizmem oraz fascynacją urodą świata. Zastosowano też „perspektywiczną” wieloplanowość kompozycji, bogactwo kolorystyczne, epickość ujęć, oraz zaprezentowany ze smakiem splendor życia dworskiego. Program ikonograficzny składał się z cykli (Boże Narodzenie, Ofiarowanie w Świątyni, Chrystus nauczający w Świątyni, Wniebowzięcie Marii), a niektórym przedstawieniom towarzyszyły filakterie z napisami łacińskimi i niemieckojęzycznymi. Do przedstawień figuralnych dodano również dekorację architektoniczną, uformowaną z myślą o podkreśleniu szkieletowej struktury sklepień. Całość uzupełniły ornamentalne dekoracje glifów okien w postaci wici roślinnej ukazanej na białym tle.
Przed 1486 rokiem w korpusie wykonano drugą dekorację malarską. Oprócz czterech ścian korpusu objęła ona także podłucze arkady tęczowej i arkady empory, glify niektórych okien, a częściowo przedsionek i portal zachodni. Malowanie poprzedziło wykonanie nowych tynków i pobiał, którymi zostały częściowo zasłonięte malowidła z wcześniejszych lat. Prace zaczynano od podziału ścian na pięć pasów (z wykorzystaniem dyspozycji malowideł czternastowiecznych), oraz wyodrębnienie miejsca dla ornamentalnych fryzów i obramowań. Następnie nanoszono charakteryzujące się realizmem partie figuralne o tematyce starotestamentowej (Stworzenie Świata, Dzieje Adama i Ewy, Historia Noego, Historia Abrahama i Józefa Egipskiego, Dzieje Mojżesza i Plag Egipskich, Dzieje Niewoli Babilońskiej) i nowotestamentowej (między innymi Sąd Ostateczny). Przedstawiono grupy ludzi zindywidualizowanych (choć w ramach ograniczonej liczby typów) pod względem wieku, płci, póz, gestów, stroju, atrybutów i akcesoriów, pojawiających się na tle zróżnicowanego otwartego krajobrazu, niekiedy wieloplanowego, lub na tle wnętrz, po części kształtowanych schematycznie, niekiedy zaprezentowanych szczegółowo. W partiach krajobrazowych malarze operowali szerokim planem, ukazując bliskie i dalekie góry, urwiska, skały, rzeki lasy, łąki itd. Kompozycja poszczególnych scen i grup ludzkich bywała schematyczna. Powtarzalność niektórych kompozycji i ich rozmaitych części wynikała zapewne z szerokiego korzystania z wzorów graficznych. W obrazowaniu postaci i ich twarzy objawiała się typizacja, pozwalająca łatwo wyróżnić kilka powtarzających się odmian.
Stan obecny
Kościół św. Jakuba zachował średniowieczny układ przestrzenny za wyjątkiem rozebranej kaplicy południowej. Nowożytne zmiany poskutkowały też przekształceniem sklepienia środkowego przęsła kruchty zachodniej i przekuciem części detali. Zabytek posiada natomiast jeden z najbogatszych i najcenniejszych w Polsce cykli gotyckich malowideł ściennych. Malowidła z XIV wieku są obecnie niedostępne, gdyż znajdują się na strychu kościoła, pozostałe, XV i XVI-wieczne widoczne są na ścinach nawy, prezbiterium i na stropach. Niestety przemalowano je w latach 60-tych XIX wieku, na skutek czego zaczęły one odbiegać od średniowiecznej kolorystyki i ekspresji, a w niektórych obszarach zaczęły różnić się całkowicie od pierwotnej kompozycji. Oryginalny wygląd polichromii przywrócono dopiero w trakcie prac renowacyjnych z lat 2010 – 2012. W kościele bardzo cenny jest również gotycki, bogato rzeźbiony portal z tympanonem, natomiast ze średniowiecznego wyposażenia ruchomego zachowała się gotycka chrzcielnica i tabernakulum. Świątynia pełni funkcje sakralne, lecz jest udostępniona do zwiedzania.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Adamowicz J., Pencakowski P., Prace badawcze i konserwatorskie gotyckich polichromii ściennych w kościele parafialnym pw. św. Jakuba Apostoła w Małujowicach, „Opolski Informator Konserwatorski”, nr 11, Opole 2013.
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Kozaczewski T., Wiejskie kościoły parafialne XIII wieku na Śląsku, t. 2, Wrocław 1994.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Górnego Śląska, Warszawa 2008.