Historia
Kompleks zamkowy w Malborku (niem. Marienburg) powstawał w drodze stopniowej rozbudowy, w trakcie której obwarowania i pomieszczenia modernizowano przez bardzo długi czas. Inspiratorami budowy prawdopodobnie byli mistrz krajowy Diertich Gatrislebe i komtur dzierzgoński Hermann von Schoennberg, późniejszy komtur ziemi chełmińskiej. Zamek zaczęto wznosić około 1280 roku, choć przygotowania w postaci wycinki lasu i gromadzenia budulca rozpoczęto już dwa lata wcześniej. Najpierw zbudowano ceglane skrzydło północne zamku wysokiego, następnie skrzydła zachodnie i południowe. Postawiono także dansker wysunięty z zachodniego narożnika zamku. Prace te ukończono około 1300 roku, ale już w 1280 roku do Malborka, nazwanego wówczas „Mergenburk”, przeniesiono siedzibę komtura Zantyru, a w 1284 roku na zamku miał zostać wystawiony dokument przez komtura malborskiego Heinricha von Wilnowe.
W 1309 podjęto decyzję o oficjalnym przeniesieniu siedziby wielkiego mistrza krzyżackiego z Wenecji do Malborka, na skutek czego zamek stał się stolicą Państwa Zakonnego. Wraz z wielkim mistrzem Siegfriedem von Feuchtwangenem przybyła do niego duża liczba braci zakonnych, co wymagało przebudowy i rozbudowy „castrum Mergenburk”. Między innymi ukończono skrzydło południowe, wzniesiono skrzydło wschodnie wraz z wieżą główną, a po 1331 roku, z inicjatywy wielkiego mistrza Luthera von Braunschweig, dokonano znaczącego powiększenia skrzydła północnego i kościoła zamkowego Najświętszej Marii Panny, pod którym dodatkowo umieszczono kaplicę św. Anny. We wnęce na wschodniej fasadzie umieszczono ogromną figurę Matki Boskiej z Dzieciątkiem, wykonaną ze sztucznego kamienia i pokrytą w XIV wieku mozaiką z Wenecji. Stała się ona symbolem głównego zamku państwa krzyżackiego, na którego dawnym przedzamczu, późniejszym zamku średnim, do 1333 roku zbudowano także pierwszą rezydencję wielkich mistrzów. Pałac ten został najbardziej reprezentacyjną częścią warowni, sąsiadującą z powstającymi od lat 20-tych XIV wieku skrzydłami zamku średniego, natomiast zamek dolny stał się głównym ośrodkiem rzemieślniczym dla całego państwa krzyżackiego. Zlecenie rozbudowy podzamcza oraz mostu nad Nogatem wydał w latach 1335-1341 wielki mistrz Dietrich von Altenburg. Był też on pierwszym wielkim mistrzem krzyżackim pochowanym w zamkowej kaplicy św. Anny. Za jego następcy, Ludolfa Königa von Wattzau, zgodnie z inskrypcją na ścianie kaplicy, miano w 1344 roku zakończyć przebudowę skrzydła północnego zamku górnego.
Od połowy XIV wieku aż do początku XV stulecia, do Marienburga ściągali z całej Europy rycerze, przybywający na organizowane przez Krzyżaków rejzy, czyli zbrojne wyprawy na Litwę i Żmudź, a także na towarzyszące im wspaniałe turnieje i biesiady. Rozrastał się również aparat urzędniczy zakonu, którego przedstawiciele chcieli coraz bardziej luksusowych pomieszczeń mieszkalnych. W związku z tym prace budowlane na zamku w drugiej połowie XIV wieku ciągle z większym lub mniejszym natężeniem były prowadzone, zwłaszcza w obrębie zamku średniego i dolnego. Świadczył o tym między innymi dokument odpustowy z 1358 roku na rzecz budowy kaplicy św. Wawrzyńca na podzamczu oraz wzmianka źródłowa z 1398 roku o ukończeniu budowy komnat podskarbiego na zamku średnim. W latach około 1380-1396 na zamku średnim dokonano gruntownej przebudowy Pałacu Wielkich Mistrzów, który stał się jednym z najbardziej okazałych budynków średniowiecznej świeckiej architektury gotyckiej. Jako że decyzja o rozbudowie musiała zapaść kilka lat wcześniej, zapewne w latach 70-tych XIV wieku, to jej inicjatorem mógł być wielki mistrz Winrich von Kniprode. W 1399 roku w źródłach pisanych odnotowano uprzątnięcie gruzu po budowie, choć zapewne odnosiło się to do dworu krzyżackiego w pobliskim Widowie, a nie samego zamku.
W 1410 roku, po wielkiej klęsce grunwaldzkiej zakonu krzyżackiego, do Malborka przybył nie uczestniczący w bitwie komtur świecki Heinrich von Plauen, celem zorganizowana pospiesznej obrony. Wkrótce też zamek i miasto zostały oblężone przez wojska polsko-litewskie pod wodzą króla Władysława Jagiełły. Prawie dwumiesięczne próby zdobycia twierdzy okazały się jednak bezskuteczne, pomimo ostrzału z dział z opanowanego miasta i kościoła farnego, urządzania podkopów i szturmów oraz przysłania posiłków przez Stare Miasto elbląskie (zakon uzyskał natomiast pomoc około 400 marynarzy z Gdańska). Marienburg pozostał niezdobyty, ale zapewne odniósł ciężkie zniszczenia, zwłaszcza na terenie skrzydła zachodniego zamku górnego. W latach 1411-1414 odnotowano prace naprawcze na moście na Nogacie oraz przy baszcie Wróblej, przeprowadzono też budowę nowych obwarowań po wschodniej stronie zamku. Następnie w 1418 roku pod nadzorem mistrza Niclusa Fellensteyna wzniesiono Nową Bramę, a w latach 1441-1449 utworzono przystosowane do broni palnej tzw. Wały Plauena.
Zamek został oblężony po raz kolejny w 1454 roku, w chwili wybuchu trzynastoletniej wojny polsko – krzyżackiej. Początkowe próby zdobycia przez oddziały polskie i wojska Związku Pruskiego były nieudane. Przejęcie zamku udało się dopiero dzięki inicjatywie Andrzeja Tęczyńskiego herbu Topór. W 1457 roku wynegocjował on sprzedaż malborskiego zamku (a także zamków w Tczewie i Iławie) królowi polskiemu Kazimierzowi Jagiellończykowi. Za kwotę 190 tysięcy florenów węgierskich (około 660 kg złota) czeski dowódca najemników, Oldrzych Czerwonka (Oldřich Červenka), który posiadał Malbork w zastawie w zamian za zaległy żołd, wydał zamek polskiemu władcy. Oldrzych udaremnił też wywóz kosztownego sprzętu kościelnego z zamku przez wielkiego mistrza Ludwika von Erlichshausena, który opuścił Malbork wraz z zaciężnymi.
Wraz z podpisaniem drugiego pokoju toruńskiego w 1466 roku, zamek oficjalnie zaczął pełnić rolę jednej z siedzib królów polskich. Zamek wysoki wykorzystywano jako magazyn, Wielki Refektarz był miejscem w którym wydawano królewskie przyjęcia, natomiast rezydencja królów mieściła się w Pałacu Wielkich Mistrzów, gdzie udzielano audiencji. Na zamku średnim skrzydło północne zajął starosta, a skrzydło wschodnie podskarbi ziem pruskich. Zamek zaczął też pełnić funkcję jednego z najważniejszych w kraju więzień, w którym między innymi przetrzymywany był Filaret, patriarcha moskiewski i współwładca Moskwy, a następnie Jerzy Chmielnicki, syn Bohdana Chmielnickiego, hetman prawobrzeżnej Ukrainy. Ponadto od drugiej połowy XVI wieku na zamku działała mennica, prawdopodobnie usytuowana na podzamczu. W związku z nowymi funkcjami na zamku prowadzono przebudowy, mające miejsce między innymi w latach 1581-1590.
Podczas wojny Polski ze Szwecją w 1626 roku zamek obległy wojska szwedzkie pod dowództwem Gustawa Adolfa. Polską obroną dowodził podstarości Wojciech Pęczławski, który miał do dyspozycji 300 ludzi. Mimo szczupłych sił i wpuszczenia Szwedów do miasta przez burmistrza Pheninusa, obrońcy zdołali odeprzeć szturmy 7500 atakujących. Dopiero gdy Szwedzi wdarli się od wschodu przez przedzamcze na zamek średni, obrońcy złożyli honorową kapitulację. Szwedzi po zdobyciu zamku zbudowali w ciągu dwóch lat jedenaście ziemnych bastionów. W 1629 roku fortyfikacje powiększono o kolejną, nowożytną linię obronną, którą wojska polskie hetmana Stanisława Koniecpolskiego próbowały bezskutecznie odbić. Ostatecznie oddziały polskie na zamek wróciły w 1635 roku, na mocy rozejmu ze Szwedami.
W 1644 roku, w wyniku pożaru wywołanego sztucznymi ogniami na cześć króla Władysława IV, spaliły się dachy na zamku wysokim oraz zniszczone zostały krużganki. Zamek został wyremontowany po 1647 roku przez ekonoma malborskiego Gerarda Denhoffa, a niedługo później, w 1652 roku przekazany jezuitom, za których odnowiono i w stylistyce barokowej przebudowano krużganki. W latach 1655-1660 twierdza malborska była ponownie okupowana przez Szwedów. W ręce polskie powróciła na mocy pokoju w Oliwie, zapewne w bardzo złym stanie, gdyż w 1675 roku zawaliły się dachy nad kapitularzem w skrzydle północnym oraz nad skrzydłem południowym zamku górnego. W 1691 roku przeprowadzono remont dachu Pałacu Wielkich Mistrzów, kolejne naprawy i przebudowy miały też miejsce w pierwszej połowie XVIII wieku (między innymi kaplica św. Anny, zamek średni, barokowe zwieńczenie wieży głównej).
W 1772 roku, wraz z pierwszym rozbiorem Polski, zamek zajęli Prusacy, którzy zaczęli przebudowywać go na koszary. Doprowadziło to do ogromnych zniszczeń. Na zamku wysokim wyburzono prawie wszystkie gotyckie sklepienia i przebudowano okna, zamurowano krużganki oraz wybudowano nową bramę od strony miasta. Dokonano rozbiórki wielu bram i murów na budulec. Po protestach prasowych i niemieckich środowisk patriotycznych, nastąpiła zmiana postrzegania wartości zamku. W 1817 roku zakończono dewastacje, a rozpoczęto etap wielkiej restauracji, początkowo niestety prowadzonej w stylistyce „romantycznej”. Bardziej profesjonalne działania przeprowadzono od 1850 do około 1876 roku, kiedy to kierownictwo prac obejmował Ferdinand von Quast, i następnie od 1882 do 1921 roku, gdy zamek był rekonstruowany przez Conrada Steinbrechta. To jemu warownia zawdzięczała radykalną regotyzację, poprzedzoną badaniami archeologiczno – architektonicznymi. Mimo części nietrafionych decyzji skala i dokładność przeprowadzonych prac generalnie przeszła do historii pozytywnie. Odbudowany zamek górny uroczyście otwarto w 1902 roku, lecz dalsze prace renowacyjne prowadzono w okresie międzywojennym pod kierownictwem Bernarda Schmida.
Ogromne zniszczenia zamku malborskiego przyniósł rok 1945. Podczas walk Niemców z Armią Czerwoną zabytek został zamieniony w punkt oporu, co doprowadziło do zagłady dużej części kompleksu, w tym niestety partii oryginalnych, nie objętych nowożytnymi przekształceniami. Zburzone całkowicie zostały wschodnia część zamku wysokiego i średniego, wieża główna oraz kościół zamkowy. Po wojnie władze polskie powołały Społeczny Komitet Odbudowy Zamku. Rozpoczęła się trwająca wiele lat odbudowa, podczas której starano się przywrócić mu kształt z okresu średniowiecza, usunąć wojenne zniszczenia, a także błędne rekonstrukcje dokonane przez niemieckich konserwatorów sztuki.
Architektura
Krzyżacka siedziba wielkich mistrzów w ostatecznym kształcie składała się z trzech głównych części: zamku wysokiego (górnego), średniego i niskiego (dolnego). Całość zajmowała olbrzymi obszar około 21 ha, rozlokowany na rzucie zbliżonym do prostokąta o wymiarach około 600 x 250 metrów. Podstawowym materiałem przy budowie zamku była cegła, kamień wapienny i granit. Z granitu stawiano fundamenty i elementy narażone na zniszczenie, z wapienia wyrabiano detale architektoniczne, a cegły i drewna używano do konstrukcji zasadniczych części budowli. Zamek umieszczono na prawym, wschodnim brzegu Nogatu, na miejscu z natury obronnym. Pierwotnie był to długi, wyniesiony o 10-15 metrów ponad poziom rzeki pas lądu, otoczony od zachodu i częściowo północy rzeką, a od wschodu rozległymi bagnami. Po południowej stronie zamku rozwinęła się osada, w 1276 roku obdarzona przywilejem miejskim i od XIV wieku otoczona własnymi murami obronnymi. Poszczególne części zamku rozdzielały nawodnione rowy, dodatkowo od wschodu i północy całość okalał kanał Młynówki o charakterze kolejnej fosy.
Siedzibą konwentu był zamek górny, zbudowany w południowej części założenia na rzucie prostokąta o bokach 51 x 61 metrów. Składał się on z czterech skrzydeł otaczających dziedziniec wielkości 32 x 37 metrów. Od połowy XIV wieku wszystkie cztery skrzydła miały równą wysokość i były przykryte dwuspadowymi dachami, przy czym skrzydła północne i południowe oparto na zdobionych sterczynami i blendami szczytach zajmujących całą szerokość boków, a pozostałe dwa skrzydła osadzono pomiędzy dwa pierwsze. Ponadto trzy zewnętrzne naroża zamku górnego uzyskały czworoboczne wieżyczki o wymiarach 3,7 x 3,7 metra, które uczyniły bryłę zamku bardziej smukłą i finezyjną. Wszystkie zostały lekko wysunięte przed lico murów skrzydeł, ale południowo – zachodnią jako jedyną usytuowano pod skosem, ze względu na połączenie z danskerem. Dodatkowo zachodni szczyt skrzydła północnego i wschodni szczyt skrzydła południowego oflankowano kolejnymi podobnymi wieżyczkami. W odróżnieniu od narożnych nie zostały one wysunięte przed lico murów, lecz wyprowadzone dopiero z poziomu okapu dachu, a więc dostępne były jedynie z poddasza. W skrzydło wschodnie wbudowano wieżę główną – dzwonnicę i strażnicę o wymiarach 11,7 x 6 metrów i wysokości 66 metrów. Podobnie jak wieżyczki narożne, została ona zwieńczona krenelażem. Skrzydło północne natomiast przed połową XIV wieku przedłużono w stronę wschodnią, celem pomieszczenia kościoła i kaplicy zamkowej.
Zewnętrzne elewacje zamku górnego rozdzielone zostały licznymi oknami o różnorodnych rozmiarach i kształtach: ostrołucznymi, czworobocznymi, zamykanymi odcinkowo. Zwróconą w stronę rzeki elewację zachodnią wyróżniono sześcioma wielkimi, ostrołucznie zamkniętymi wnękami, mniejsze, tynkowane blendy umieszczono też na południu, od strony miasta. Ponadto ściany udekorowano arkadkowymi fryzami z motywami maswerkowymi, roślinnymi i ludzkimi głowami oraz geometrycznymi wzorami z wypalanej do czarnego koloru cegły zendrówki. Najbogatsze były po przebudowie z drugiej ćwierci XIV wieku zewnętrzne elewacje wielobocznego zamknięcia kościoła zamkowego, podzielonego na trzy kondygnacje. W jego przyziemiu osadzono od północy i południa portale i po dwa ostrołukowe okna z głębokimi glifami. Wyższą część wydzielono kamiennym gzymsem i rozczłonkowano profilowanymi lizenami, zakończonymi wieńcem trójkątnych, dekorowanych maswerkami wimperg, oddzielonych od siebie sterczynami. W głównej kondygnacji umieszczono osiem okazałych okien o bogato profilowanych glifach (za wyjątkiem skrajnych okien zachodnich), rozdzielonych przyporami z blendową dekoracją. W miejscu które wypadało na środkowe okno wschodnie, pierwotnie znajdował się wysoki na 8 metrów posąg Marii z Dzieciątkiem i berłem, osadzony w głębokiej, ostrołukowej wnęce. Wykonana ze sztucznego kamienia figura pokryta była mozaiką i barwiona.
Wewnętrzny dziedziniec zamku górnego od XIV wieku otaczały ścięte w dwóch narożnikach krużganki dwukondygnacyjne, a od południa trójkondygnacyjne, przy czym główna kondygnacja krużganka przy skrzydle południowym oraz w zachodniej części skrzydła północnego była wyższa niż w pozostałych częściach. Krużganki opierały się na masywnych filarach wzniesionych z cegły i granitu oraz na smuklejszych granitowych kolumnach w przyziemiu skrzydła zachodniego. Pomiędzy nimi rozpięto otwarte ostrołukowe arkady, a powyżej na osiach dwupoziomowe, dekorowane ślepymi maswerkami lizeny. Ostrołuczne przeźrocza pierwszego pietra krużganków wypełniały maswerki, przeważnie o trójdzielnych formach. Przyziemie krużganków przykryto sklepieniem krzyżowym, piętra krzyżowo – żebrowym, osadzonym na płaskorzeźbionych wspornikach z wizerunkami zwierząt i ludzi, choć część zachodnia pierwotnie mogła w przyziemiu być kryta jedynie stropem. Pośrodku dziedzińca umieszczona była studnia o głębokości 18 metrów.
Wjazd na teren zamku górnego znajdował się w zachodniej części skrzydła północnego, gdzie został usytuowany pod skosem. Jego nietypowy układ mógł wynikać ze względów topograficznych, z chęci zwiększenia obronności lub po prostu ze zmiany koncepcji architektonicznej. Główną bramę umieszczono w wysokiej, ostrołukowej wnęce, kryjącej machikuły. Archiwoltę wnęki osadzono na smukłych półkolumienkach z kapitelami zdobionymi scenami rycerskimi. W dolnych partiach niszy, na jej krawędziach oraz w partii łuku, a także w nadłuczach dwóch ostrołucznych okien nad przejazdem, umieszczono glazurowane na czarno cegły. Sam ostrołuczny otwór bramny o wysokości 3,7 metra wykonano z granitu. Jego archiwoltę sfazowano, a nad nią poprowadzono ceramiczny fryz z motywami trójliści. Do bramy prowadził zwodzony most ponad fosą, oraz wydłużone przedbramie z domem klucznika i narożną ośmioboczną wieżyczką, ze spiralnymi schodami wewnątrz prowadzącymi do suchej fosy.
Od połowy XIV wieku skrzydła zamku górnego były trój- i czterokondygnacyjne, podpiwniczone, z czego skrzydło północne i zachodnie posiadało dwa poziomy piwnic. Tradycyjnie dla zamków krzyżackich piwnice przeznaczone były na składy i spiżarnie, przyziemie służyło celom gospodarczym, a piętro mieściło najważniejsze komnaty mieszkalne i reprezentacyjne. Dodatkowo półpiętra i poddasza wykorzystywano jako spichlerze i do celów obronnych, poprowadzony był tam bowiem w koronie murów ganek obronny o szerokości około 1,1-1,2 metra, umieszczony od strony zewnętrznej elewacji i skomunikowany z narożnymi wieżyczkami. Dostęp do niego zapewniały trzy spiralne klatki schodowe w grubościach murów (w narożniku północno – zachodnim, w wieży głównej, w skrzydle południowym). Główne pomieszczenia na piętrze ogrzewane były aż trzema piecami typu hypocaustum, umieszczonymi na dolnych kondygnacjach.
W skrzydle wschodnim na poziomie piętra oprócz pomieszczenia wieży głównej znajdowało się jedno, długie na sześć przęseł pomieszczenie, przykryte sklepieniem krzyżowo – żebrowym i doświetlane jedenastoma nieregularnie rozmieszczonymi oknami od strony zewnętrznej. Być może służyło ono za dormitorium, wspólną salę sypialną braci zakonnych. W skrzydle południowym główną kondygnację zajmowały dwa pomieszczenia o różnej wielkości. Mniejsze wschodnie, czteroprzęsłowe, podzielone było na dwie nawy trzema filarami. Dłuższe zachodnie posiadało sklepienie podparte aż siedmioma okrągłymi kolumnami z granitu. Nietypowo było ono przecięte pod skosem gankiem poprowadzonym z danskeru, a także skomunikowane portalem z krużgankiem i sąsiednim pomieszczeniem. Skrzydło południowe wyróżniało się drugim piętrem reprezentacyjnym, prawdopodobnie o takim samym układzie. W przyziemiu skrzydła zachodniego zlokalizowano kuchnię i piekarnię. Wyżej prawdopodobnie znajdował się rząd izb mieszkalnych komtura i skarbnika lub najstarsze komnaty wielkiego mistrza. Po przebudowie z pierwszej połowy XIV wieku utworzono kilka małych pomieszczeń, przypuszczalnie mieszczących od północy: klatkę schodową, komnatę wielkiego podskarbiego, skarbiec, sześć pomieszczeń komtura, komtura domowego i kuchmistrza.
W skrzydle północnym na głównej kondygnacji znajdowały się trzy pomieszczenia. W części zachodniej była to komnata reprezentacyjna, niegdyś utożsamiana z kapitularzem, pierwotnie raczej służąca za refektarz, dalej pomieszczenie pośrednie o szerokości 5,1 metra, być może służące za archiwum, a także kościół NMP po stronie wschodniej. Refektarz początkowo był dwuprzęsłowy i przykryty sklepieniem krzyżowo – żebrowym z dwoma granitowymi kolumnami. Po 1331 roku pomieszczenie środkowe rozebrano, powiększając jednocześnie dwuprzęsłową komnatę reprezentacyjną, a część wschodnią skrzydła przedłużono. Refektarz po przebudowie miał okazałe wymiary 18,3 x 9,9 metra, podzielone na cztery przęsła ze sklepieniem gwiaździstym, opartym na smukłych, ośmiobocznych, granitowych kolumnach i przyściennych służkach. W narożnikach sklepienie gwiaździste uzupełniały układy trójpodporowe (trójpromienne). Elewacje sali zdobiły od końca XIV wieku malowane portrety wielkich mistrzów z inskrypcjami komentującymi ich postacie. Dostęp do komnaty zapewniał od południa z krużganka ostrołukowy, profilowany portal o kapitelach z motywami roślinnymi, dekorowany obustronnie czarnymi, glazurowanymi cegłami.
Wschodnią część skrzydła północnego na poziomie piętra początkowo wypełniała kaplica Mariacka. Przypuszczalnie miała ona wymiary 19,8 x 9,9 metra i wysokość około 12 metrów. Jej wnętrze podzielone było na trzy przęsła, jednonawowe, z wielobocznym zamknięciem prezbiterialnym, przykryte sklepieniem krzyżowo – żebrowym opartym na służkach. Elewacje kaplicy były dekorowane ślepymi arkadami tworzonymi półkolumienkami z kapitelami. Co więcej w ścianie zachodniej kaplicy znajdowały się trzy szerokie, ostrołukowe nisze, każda z dwoma otworami prowadzącymi do środkowego pomieszczenia skrzydła. Część zachodnią kaplicy wypełniała empora o szerokości 0,7 metra, z wysuniętą wieloboczną, wspartą na dwóch kolumnach częścią środkową o formie ambony. W grubości muru utworzono spiralne schody oraz niewielką celę ze sklepieniem krzyżowym, być może służącą do prezentacji relikwii.
Wejście do kaplicy wiodło przez tzw. Złotą Bramę, ozdobny portal z około 1280 roku, umieszczony przy krużganku w małej kruchcie w grubości muru, ze sklepieniem krzyżowo – żebrowym i łukiem tarczowym zdobionym ślepym maswerkiem. Swą nazwę portal zawdzięczał bogatej, polichromowanej dekoracji rzeźbiarsko malarskiej, która zgodnie z duchem średniowiecza miała także znaczenie symboliczne. Portal rozglifiono siedmioma uskokami z półkolumnami i strefą kapitelową, w której utworzono ornamenty roślinne oraz bestiarium (postacie syren lub harpii). Powyżej w pięknej ostrołucznej archiwolcie umieszczono m.in. przypowieść o Pannach Głupich i Mądrych oraz posągi Ecclesii i Synagogi. W kluczu wewnętrznej archiwolty osadzono natomiast popiersie mężczyzny. Portal wypełniono jednoskrzydłowymi dębowymi drzwiami z boczną furtką, które wzmocniono dwoma rodzajami kratownic: prostokątną w dolnej części i krzyżującą się w górnej części. Okucia zamontowano przy użyciu gwoździ przechodzących na wylot oraz drewnianych kołków, ułożonych naprzemiennie, choć z licznymi nieregularnościami. Do zamykania stolarki, poza zamkiem i skoblem, wykorzystywano rygiel zasuwany do otworów w murze. Do dekoracji portalu nawiązano podwójnymi wnękami w ścianach kruchty, gdzie umieszczono terakotowe płaskorzeźby na tle pasowej dekoracji z brązowych i czarnych glazurowanych płytek ceramicznych.
Przebudowa z lat 1331-1344 przekształciła kaplicę Mariacką w jeszcze bardziej okazały kościół Najświętszej Marii Panny o długości 38 metrów i wysokości 14,4 metrów. Pierwotną przestrzeń przedłużono o półtora przęsła w kierunku wschodnim, ale zachowano układ jednonawowy. W kościele założone zostało sklepienie gwiaździste podzielone na cztery zbliżone do kwadratów przęsła, w części wschodniej dziewięcioramienne, w pozostałej części ośmioramienne. Do wnętrza wprowadzono bogaty detal architektoniczny: rzeźbione zworniki, polichromowane żebra sklepienne, dwa rzędy ślepych arkad przyściennych w prezbiterium, malowany fryz z inskrypcją, czy też fryz arkadowy z niewielkim uskokiem wynikającym z podwyższenia poziomu posadzki prezbiterium. Sklepienie kościoła oparto na przyściennych służkach, które zostały ozdobione w wyszukany sposób. Pod ich głowicami stanęły mianowicie baldachimy z prawie naturalnej wielkości posągami 12 apostołów, opartymi na konsolach z wyobrażeniami złych mocy. Oświetlenie kościoła zapewniały wysokie, ostrołukowe okna, przeszklone barwnymi witrażami z motywami figuralnymi i wypełnione maswerkami, przy czym na skutek zmian w długości przęseł w trakcie przebudowy zamurowano stare okna, za wyjątkiem jednego od północy. Mury kościoła były na tyle masywne, iż umożliwiły utworzenie we wschodniej części w ich grubości aż czterech zakrystii, wszystkich przykrytych sklepieniami krzyżowo – żebrowymi. Dodatkowo w ścianie południowej umieszczono niewielką celę pokutną. Zachodnią część kościoła po przebudowie nadal wypełniała empora.
Pod dwoma wschodnimi przęsłami kościoła Najświętszej Marii Panny ulokowano kaplicę św. Anny, planowaną na miejsce pochówku wielkich mistrzów. W jej głębokiej na 3 metry krypcie, pod posadzką, składano na katafalku zawinięte w całun ciała zmarłych wielkich mistrzów. Po śmierci następcy, szczątki poprzednika zsuwano w głąb sztolni o głębokości 8 metrów, wykutej pod katafalkiem, którą wypełniać miała ziemia przywieziona przez zakonników z Ziemi Świętej. Sama kaplica miała trzy przęsła, wieloboczne wschodnie zamknięcie i apsydę utworzoną w grubości muru. Przykrywało ją sklepienie gwiaździste czteroramienne, w prezbiterium sześcioramienne, spięte zwornikami z figuralnymi przedstawieniami świętych, Chrystusa, zwierzętami, mitycznymi istotami, symbolami ewangelistów i herbem wielkich mistrzów. Żebra kaplicy opuszczone były na rzeźbione konsole, między innymi dekorowane postaciami atlantów. Ponadto pod oknami umieszczono ostrołuczne blendy z płaskorzeźbionymi męskimi główkami. Wejście do kaplicy wiodło portalami od północy i południa, przed którymi znajdowały się otwarte kruchty i sklepione przedsionki w grubościach murów. Portale ozdobiono figuralnymi tympanonami, zaś ściany krucht blendami, ponad którymi znajdowały się pozorne tympanony w łukach tarczowych sklepień.
Zamek górny otoczono dwoma zewnętrznymi obwodami murów i fosą, która była zasilana wodą z odległego o około 8 km jeziora Dąbrówka, poprzez specjalnie wykopany kanał. Uznano bowiem, iż nie można polegać na Nogacie, w którym poziom wody był zbyt niestabilny, a ponadto dzięki tej inwestycji mogły również funkcjonować zamkowe młyny. Teren wschodniego międzymurza przeznaczono na cmentarz rycerzy zakonnych. W międzymurzu umieszczono także ogrody zamkowe, m.in. ogród różany po stronie południowej. W północnej części pierwszego parchamu znajdować się miał dom komtura zamkowego, dom podskarbiego, tak zwany dom letni, infirmeria księży. Na terenie drugiego parchamu zachodniego być może funkcjonował młyn. Po stronie południowo – zachodniej obydwa parchamy przecięto pod skosem murowanym gankiem opartym na pięciu ostrołukowych arkadach, wiodącym do wysuniętego na około 60 metrów danskeru, przy czym pierwotnie pierwszy łuk ganku wyposażony był w zwodzony most. Sam dansker miał formę czworobocznej w planie wieży o wymiarach 12,6 x 13,3 metrów, wysuniętej poza obwód drugiego muru obronnego, osadzonej na dwóch filarach nad fosą.
Pierwszy (wewnętrzny) mur parchamu miał przebieg stosunkowo nieregularny w stosunku do innych zamków krzyżackich, charakteryzujący się zwłaszcza ściętym narożnikiem południowo – zachodnim. Od strony wewnętrznej posiadał w przyziemiu rząd odcinkowo zamkniętych wnęk, nad którymi znajdowało się chodnik straży. Nie obiegał on domu konwentu na całym obwodzie, bowiem po stronie wschodniej łączył się z prezbiterium kościoła NMP (można było pod nim przejść przez kaplicę św. Anny w przyziemiu). Wzmocnieniem muru była smukła czworoboczna wieża w narożniku południowo – wschodnim. Zwana Wróblą, połączona była z niewielkim domem, od lat 1413-1414 przeznaczonym dla doradcy wielkiego mistrza, a następnie furtiana pilnującego sąsiedniego przejścia z zamku do miasta. Ponadto od drugiej ćwierci XIV wieku w północno – wschodnim narożu zamku górnego, w linii pierwszego muru parchamu, na dolnych murach starszej, XIII-wiecznej wieży i arkadowego danskeru, wzniesiono mieszkalną Wieżę Kleszą oraz sąsiedni tzw. Domek Dzwonnika, w których umieszczono komnaty braci – kapłanów służących w zamkowym kościele. Wejście do wieży prowadziło z parchamu, do sklepionych kolebkowo pomieszczeń parteru, pod którym znajdowała się piwnica, a nad którymi funkcjonowało przykryte sklepieniem krzyżowym piętro. Drugi, zewnętrzny mur wydzielał o wiele węższy parcham, wyjątkowo wąski zwłaszcza po stronie południowej. Tuż przed linią tegoż muru znajdowała się wspomniana powyżej wieża dużego danskeru, ale najpewniej nie było żadnych innych baszt lub wież. Po stronie północnej mur drugiego parchamu kończył się, a jego miejsce zajmowała fosa oddzielająca zamek górny od średniego.
Zamek średni pierwotnie był podzamczem zamku wysokiego, a więc zapleczem gospodarczym domu konwentu, posiadającym w planie formę czworoboku o bokach długości około 80 i 100 metrów. W tej pierwszej fazie posiadał mury obwodowe z czterema kwadratowymi wieżami w narożnikach i dwa okazałe budynki wzdłuż kurtyn wschodniej i zachodniej, odpowiednio o długości 27,5 i 32 metrów. Zapewne służyły one celom gospodarczym jako spichrze, ewentualnie znajdować się w nich mogły stajnie, czy też wozownia lub obory. Od północy pomiędzy dwoma kurtynami znajdowała się wieża bramna z przejazdem w przyziemiu.
W drugiej ćwierci XIV wieku podzamcze przebudowane zostało w zamek średni, powtarzający z grubsza wymiary starszego założenia (jedynie mur zachodni pierwotnego podzamcza przesunięto o 4 metry na zachód). Znalazły się na nim głównie zabudowania reprezentacyjne i administracyjne państwa krzyżackiego, dlatego musiał być odpowiednio zabezpieczony. Zamek średni od północy i wschodu chronił odtąd zewnętrzny mur tworzący parcham, z narożną wieżyczką północno – wschodnią o wymiarach 3,5 x 2,5 metra. Co więcej jeszcze przed połową XIV wieku utworzono kolejną linię muru obejmującą łącznie zamek górny i średni, na północy połączoną z murem zamku dolnego, a na południu z murem miejskim Malborka. Zabudowania zamku średniego utworzyły trzy skrzydła o długościach około 75 metrów, opinające trapezoidalny w planie dziedziniec, który od strony zamku górnego zamknięto jedynie niską kurtyną i szeroką fosą. Zapewne było to celowe zamierzenie projektantów, według których zamek górny miał swą masywną, wyniosłą bryłą dominować i podkreślać siłę zakonu, a zarazem zabudowania zamku średniego na wypadek zajęcia przez wrogów nie mogły stanowić utrudnienia w obronie zamku górnego.
W latach 30-tych XIV wieku przy kurtynie zachodniej zamku średniego, na bazie starszego budynku gospodarczego wybudowano Wielki Refektarz, a obok niego pierwszy Pałac Wielkich Mistrzów, połączony z prywatną, dwukondygnacyjną kaplicą wielkich mistrzów, później pod wezwaniem św. Katarzyny. Początkowo pałac miał wydłużony, stosunkowo wąski, prostokątny plan, choć po stronie zachodniej mógł go powiększać ryzalit, dźwigany przez trzy duże przypory zwrócone ku rzece. Po przeciwnej stronie budynek zapewne otwierał się na dziedziniec arkadowym krużgankiem. Kaplica natomiast składała się z dwóch prostokątnych przęseł i wielobocznego zamknięcia z przyporami w narożach. Była wysunięta w stronę dziedzińca, prostopadle w stosunku do skrzydła zachodniego, z którym nie stykała się ścianą zachodnią (kończyła się w odległości około 2,5 metra przed nim). Jedyne bezpośrednie połączenie kaplicy z klatką schodową Wielkiego Refektarza miało miejsce na krótkim odcinku północnym. Pomiędzy zewnętrzną ścianą pałacu a zachodnim murem kaplicy biegł prawdopodobnie korytarz na przedłużeniu krużganka, zapewne zadaszony wspólnym przykryciem z główną częścią budynku.
Wewnątrz pierwszego pałacu sklepiona piwnica służyła do przechowywania beczek wina i piwa należących do wielkiego mistrza, natomiast dalej na północ zlokalizowane były długie pomieszczenia piwniczne pod Wielkim Refektarzem, w których składowano artykuły spożywcze dla kuchni. Południowa piwnica dostępna była przez drzwi z fosy, skąd można było dotrzeć do położonej w pobliżu przystani dla statków. Kilka dodatkowych schodów prowadziło do piwnicy od strony dziedzińca. Pośrodku górnej kondygnacji piwnic wprowadzono niskie sklepienie kolebkowe, pełniące rolę fundamentu dla dwóch poprzecznych murów dzielących wyższą przestrzeń rezydencji na trzy główne części, być może dzielone dalej lżejszymi ściankami drewnianymi. Mogła się tam znajdować kancelaria oraz pomieszczenia mieszkalne. Na kolejnym piętrze na północnym krańcu położone było mieszkanie wielkiego mistrza, wyposażone w półki ścienne, latrynę i wejście do Wielkiego Refektarza. Prawdopodobnie przylegała do niego druga izba mieszkalna, zaś od wschodu można było przejść do prywatnej kaplicy. Ta ostatnia nad górną kondygnacją przykryta była sklepieniem krzyżowo – żebrowym, nad dolną zaś kolebką. Na południe od strefy mieszkalnej znajdowała się Izba Rady oraz mniejszy refektarz, który jako skrajnie usytuowany mógł być dobrze oświetlony z trzech stron.
Najważniejszym pomieszczeniem skrzydła zachodniego był od drugiej ćwierci XIV wieku Wielki Refektarz, największa komnata jaką utworzono na zamkach krzyżackich, służąca do zebrań kapituł, audiencji oraz codziennych posiłków wielkiego mistrza z jego dworem i zaproszonymi gośćmi, którzy mieli być olśnieni przepychem i bogactwem zakonu. Była to przestronna sala na planie prostokąta o wymiarach 30 x 15 metrów, zwieńczona sklepieniem żebrowym o układzie przeplatających się gwiazd, wspartym na trzech smukłych, ośmiobocznych, granitowych filarach o wysokości 3,3 metra. Podobnie jak w refektarzu (kapitularzu) zamku górnego, kompozycję sklepienia w narożnikach uzupełniono dodatkowymi żebrami. Filary wyposażono w kapitele zdobione motywami roślinnymi i ludzkimi postaciami (np. korowód błaznów, sceny z życia Adama i Ewy) oraz w bazy dekorowane maskami i liśćmi. Na przyściennych wspornikach umieszczono między innymi wizerunki biskupa, małpy, psa. Salę doświetlono wielkimi, ostrołukowymi oknami z kolorowymi witrażami, sześcioma od strony wschodniej i ośmioma od strony zachodniej. Wejście do niej wiodło portalem od strony dziedzińca. Elewacje wewnętrzne pokryto barwnymi malowidłami ściennymi (duża scena koronacji Marii, orszak dźwigających chorągwie rycerzy konnych). Komnata była ogrzewana ciepłym powietrzem z pieca, dobiegającym kanałami umieszczonymi w podłodze. Od południa Wielki Refektarz miał połączenie z komnatami wielkiego mistrza, a pod nim piwnice mieściły magazyny i piec hypocaustum. Zewnętrzne elewacje refektarza pozostawiono w surowej cegle. Jedyny element dekoracyjny stanowił na nich horyzontalny fryz tynkowy z malarską dekoracją maswerkową, przebiegający pod gankiem obronnym.
Przed Wielkim Refektarzem i kaplicą położony był mały dziedziniec, który oddzielał przestrzeń pałacu od dużego placu zamku średniego. Bezpośrednio przy kaplicy, po jej północnej stronie położona była stróżówka, do której przylegał budynek głównej bramy rezydencji. Musiał ją przekroczyć każdy przybysz, który chciał się dostać do Wielkiego Refektarza lub na reprezentacyjną kondygnację Pałacu Wielkich Mistrzów. Była to jedyna stała kontrola dostępu do rezydencji, ponieważ poza tym pałac nie był chroniony przez straże. W północnej części małego dziedzińca znajdowała się łaźnia wielkiego mistrza, która składała się z trzech pomieszczeń: izby kąpielowej, przedsionka oraz przebieralni. Każde z nich posiadało osobne ogrzewanie za pomocą gorącego powietrza wtłaczanego z pieca hypocaustum w piwnicy.
Skrzydło zachodnie zamku średniego w części północnej było podpiwniczone dwupoziomowo. W przyziemu umieszczono tam podsklepione spiżarnie, piekarnię, kuchnię i komnatę kuchmistrza. Znajdowała się tam również infirmeria, czyli szpital dla chorych i starych braci zakonnych. Mieli oni w przyziemiu swą własną dwuprzęsłową kaplicę (w przyległym skrzydle północnym), refektarz i łaźnię, a na piętrze izby sypialne. Refektarz infirmerii sklepiony był gwiaździście na pojedynczym filarze. Elewacja zewnętrzna infirmerii została ozdobiona wielkim, trójkątnym, siedmioosiowym szczytem schodkowym, na czterech poziomach zdobionym ostrołucznymi blendami, a powyżej sterczynami i wimpergami z okrągłymi otworami wiatrowymi. Miał on być widzialny z daleka i dominować nad wjazdem do zamku średniego. Z naroża infirmerii wyprowadzono mur parchamu z niewielką wieżyczką ustępową (tzw. Kurza Stopa), do której prowadził nadwieszany drewniany ganek.
W północnym skrzydle w przyziemiu mniej więcej pośrodku umieszczono przejazd bramny, poprzedzony prostym przedbramiem połączonym z murem parchamu. Dostępu do niego bronił zwodzony most przerzucony nad fosą oddzielającą zamek dolny od średniego. W miejscu przejazdu, na terenie zajmowanym pierwotnie przez starszą wieżę bramną podzamcza, wybudowana została w drugiej ćwierci XIV wieku nowa wieża, wtopiona w skrzydło północne. Pomieszczenia parteru po jej bokach zapewne miały funkcje pomocnicze dla straży (wartownie) i gospodarcze, na piętrze umieszczono natomiast posklepione izby mieszkalne. Skrzydło posiadło też piwnice, za wyjątkiem samego przejazdu bramnego, oraz poddasze o funkcji spichlerza z gankiem obronnym od strony zewnętrznej, czyli skierowanym na zamek dolny.
W skrzydle wschodnim zamku średniego zlokalizowano sale dla gości zakonu, między innymi krzyżowców, przedstawicieli państw europejskich i ich orszaków, a także niewielki kościół św. Bartłomieja, dobudowany pod koniec XIV wieku. Kościół wysunięto o 5,2 metra w stronę dziedzińca, dzięki czemu pomieszczono w nim trzy przęsła ze sklepieniem krzyżowo – żebrowym. Przyziemie i piwnice skrzydła oczywiście pełniły funkcje gospodarcze i magazynowe. Podobnie jak w pozostałych skrzydłach, w piwnicach znajdował się piec typu hypocaustum, ogrzewający dwie górne kondygnacje. Przyziemie i piętro podzielone były na dwie główne przestrzenie, ośmioprzęsłową na północy i siedmioprzęsłową na południu, prawdopodobnie na całej długości przykryte sklepieniem krzyżowo – żebrowym, rozdzielone korytarzem i gankiem gdaniska. Za sprawą ruchomych ścian działowych ich wnętrza mogły być dowolnie komponowane. Komunikację zapewniał wąski korytarz od strony dziedzińca, z licznymi otworami wejściowymi, na piętrze o formie murowanego krużganka, nad którym znajdowało się jeszcze poddasze. Elewację skrzydła wschodniego od strony dziedzińca ozdobił szereg wielkich, ostrołukowych blend z dużymi oknami krużganka i wejściami do pomieszczeń przyziemia, a od strony wschodniego parchamu rozdzielił szereg przypór, pomiędzy którymi osadzono ostrołukowe wnęki z oknami. Główną kondygnację oddzielono tam gzymsem z potrójnym uskokiem, ostrołucznie zagiętym wokół owych wnęk. Powyżej znajdowały się okna ganku obronnego, między którymi pierwotnie przebite były strzelnice. W narożniku południowym oraz w jednej trzeciej długości wschodniej elewacji skrzydła umieszczono arkadowe ganki wiodące do niewielkich danskerów, posiadających formę wykuszy opartych na murze parchamu.
W latach 80-tych XIV wieku rozbudowano Pałac Wielkich Mistrzów, na skutek czego stał się on jedną z najokazalszych świeckich budowli późnego gotyku w Europie. Uzyskał on formę wieży mieszkalnej o bogatej dekoracji fasad, wysuniętej z obu stron przed skrzydło zachodnie zamku średniego, przy wykorzystaniu na zachodzie wysokiej nadrzecznej skarpy. Z tamtej też strony utworzono cztery kondygnacje oraz półpiętro nad częścią środkową, natomiast po stronie wschodniej dwie kondygnacje nad piwnicami pozostawionymi ze starszych zabudowań. Elewacje zewnętrzne pałacu otrzymały bogaty wystrój, pierwotnie znacznie lepiej eksponowany, gdyż oryginalny dach był bardziej cofnięty i niższy. Ściany podparto przyporami, między którymi osadzono głębokie, zamknięte odcinkowo wnęki. W nich znalazły się duże czworoboczne, odcinkowo zamknięte i schodkowo uformowane okna z maswerkami. Część z przypór w połowie wysokości przerwano, celem wstawienia smukłych ośmiobocznych filarków, przy czym od strony dziedzińca filary nad przyporami wyposażono w kapitele zdobione płaskorzeźbionymi motywami smoka, hybrydy, jednorożca, małpy, czy kopulujących psów, które mogły pochodzić jeszcze z pierwszego budynku pałacowego. Górną część pałacu zwieńczono dekoracyjnym krenelażem zdobionym panelami ze ślepymi maswerkami i dwoma bartyzanami w zachodnich narożnikach, osadzonymi na ozdobnych, uskokowych wspornikach. Zewnętrzne elewacje pałacu przypuszczalnie były otynkowane i pobielone. W ten sposób rezydencja optycznie wyraźnie odcinała się od pozostawionych w surowej cegle pozostałych zabudowań zamku.
Wraz z pałacem przebudowana została prywatna kaplica wielkich mistrzów, odtąd pod wezwaniem św. Katarzyny. Zapewne ze względów estetycznych usunięto jej wieloboczną apsydę, na miejscu której jednoprzęsłową odtąd budowlę zamknięto ścianą prostą, zwieńczoną gotyckim szczytem. Wewnątrz zmieniono sposób użytkowania przestrzeni, za sprawą zlikwidowania podziału na dwie kondygnacje (dolna przestała pełnić funkcje sakralne). Podwyższono też o 1 metr poziom posadzki, dostosowanej do nowej wysokości pomieszczeń pałacowych oraz przebito ostrołuczny portal główny w murze południowym. Dawne sklepienie krzyżowo – żebrowe zastąpiono gwiaździstym, czteroramiennym, natomiast oświetlenie zapewniono trzema wąskimi oknami ostrołucznymi, wypełnionymi kamiennymi maswerkami i barwnymi witrażami, z których środkowe osadzono nieco wyżej niż boczne. Kaplica straciła więc swoje eksponowane usytuowanie od strony zewnętrznej i została podporządkowana nowej fasadzie pałacu od strony dziedzińca. Mogło to być związane z ograniczeniem reprezentacyjnych i publicznych funkcji tej sakralnej przestrzeni, na rzecz jej bardziej prywatnego charakteru, jako części mieszkania wielkiego mistrza. Z drugiej strony kaplica zyskała na znaczeniu jako miejsce przechowywania relikwii św. Katarzyny, które odwiedzający pałac mogli oglądać poprzez kratę w portalu południowym.
Pałac Wielkich Mistrzów dostępny był z zewnątrz przez liczne wejścia. Każda kondygnacja dysponowała jednym lub kilkoma osobnymi portalami, przy czym prawie wszystkie prowadziły z poziomu dziedzińca zamku średniego. Nie było centralnego, bardziej okazałego głównego wejścia, zamiast którego wprowadzono rozproszony system komunikacji z wejściami przeznaczonymi dla różnych celów i poszczególnych grup osób: wielkich mistrzów, głównych dostojników, gości, pracowników kancelarii, kuchni czy piwnic. Wewnętrzne przejścia i schody prowadziły ich do przeznaczonych dla nich zespołów pomieszczeń. System komunikacji uzupełniały dwa pionowe ciągi, które prowadziły z piwnicy do góry. Drogami dla służby, ukrytymi w grubości murów, mogły być dostarczane potrawy i napoje, a także pisma z przestrzeni roboczej w dolnej partii pałacu do wyżej położonych pomieszczeń mieszkalnych i reprezentacyjnych. Najważniejsi dostojnicy z wielkim mistrzem na czele na piętro udawali się za pomocą szerokich schodów. Można było dostać się na nie przez dwa bardzo prosto ukształtowane portale w dolnej kondygnacji kaplicy.
Wnętrze Pałacu Wielkich Mistrzów skonstruowane było hierarchicznie, zarówno w poziomie jak i pionie. Od dołu ku górze jak również od wschodu na zachód kondygnacje ukształtowano coraz wyższe, a dekoracyjne wyposażenie poszczególnych pomieszczeń systematycznie stawało się coraz bogatsze. W ten sposób utworzono filary sklepień, portale, okna, kapitele i konsole. Pałac charakteryzował się również wyjątkowo wysokim poziomem komfortu mieszkalnego. Prawie wszystkie pomieszczenia na trzech górnych kondygnacjach wyposażono w ogrzewanie ciepłym powietrzem z pieca hypocaustum lub za pomocą pieców kaflowych, duże ościeża okien tworzyły jasno oświetlone pomieszczenia, a centralny szyb latrynowy zapewniał higienę w codziennym życiu. W głównym korytarzu każdego piętra znajdowała się ponadto umywalnia. Pomimo architektonicznego zróżnicowania pałac zachował jedność typologiczną i stylistyczną, zwłaszcza w zachodniej, wieżowej części, gdzie zachowano ogólny schemat podziału wnętrz.
Najniższa kondygnacja pałacu zajmowana była przez mieszkania skrybów i innych pomniejszych urzędników. Wyżej mieściły się kancelarie, skryptoria, archiwum oraz izba mieszkalna kapelana kierującego kancelarią. Pomieszczenia te były dostępne z głównej sieni, gdzie znajdowała się też latryna i studnia, które za pomocą szybów obsługiwały wszystkie trzy pierwsze kondygnacje. Co charakterystyczne, cztery pomieszczenia kancelarii w zachodniej części budynku ze względów bezpieczeństwa dostępne były tylko jednym portalem. Przestrzeń kancelarii dysponowała osobnym wejściem z dziedzińca i była tym samym odseparowana od dwóch wyższych poziomów. Bezpośrednią komunikację z górnymi kondygnacjami stanowiły wąskie spiralne schody, którymi skrybowie mogli wnosić dokumenty potrzebne na obradach odbywających się w salach reprezentacyjnych. Parter pałacu, a więc licząc od dołu trzecia kondygnacja, służył wyłącznie celom mieszkalnym dla wysokich i niższych urzędników krzyżackich. Każdy apartament wysokiego dostojnika w zachodniej części składał się z ogrzewanej dziennej izby mieszkalnej i nieogrzewanej sypialni, wszystkich przykrytych sklepieniami krzyżowo – żebrowymi opartymi na środkowych, ośmiobocznych filarach i dostępnych przez bogato zdobione portale. Dojść można do nich było z głównej sieni o osi wschód – zachód, z której odgałęzienie wiodło do centralnie ulokowanej latryny, służącej wszystkim mieszkańcom przyziemia. Ponadto jedno z czterech pomieszczeń dostojników skomunikowane zostało z korytarzykiem w grubości muru, z którego wąskie kręcone schody prowadziły piętro niżej wewnątrz południowej przypory. Stamtąd można było wyjść na zewnątrz przez furtę, być może utworzoną na wypadek konieczności ucieczki. Północno – wschodnie z pomieszczeń wysokich dostojników miało dostęp do innego korytarza w grubości muru, zakończonego na południu wąską, zamykaną komorą, być może skarbcem lub rodzajem skrytki. Środkową część pałacu zajmowała sala ze sklepieniem opartym na trzech filarach i komnata jednofilarowa, obie ogrzewane systemem hypocaustum. W północnej części parteru pałacu pomniejsi dostojnicy posiadali po jednej sypialni, ale obydwaj mieli do dyspozycji tylko jedną wspólną izbę dzienną. W południowo – wschodniej partii parteru znajdowały się cztery dalsze pomieszczenia, które przypuszczalnie przeznaczone były dla gości wielkiego mistrza. Piętro pałacu mieściło poczekalnie dla gości oraz wielkie sale reprezentacyjne na południu (Refektarz Letni, Refektarz Zimowy, sala narożna), a także pomieszczenia mieszkalne wielkiego mistrza w części północnej. Partie te rozdzielone były ciągiem komunikacyjnym składającym się z Niskiej Sieni na planie kwadratu oraz podłużnej Sieni Wysokiej (Wielkiej).
Sień Wysoka składała się z sześciu przęseł ze sklepieniem krzyżowo – żebrowym i charakteryzowała się wciągniętymi do wnętrza przyporami, niemal na całej wysokości zastąpionymi ośmiobocznymi, wolno stojącymi filarami, połączonymi ze ścianą w dwóch trzecich wysokości kamiennymi łącznikami. Przypory z filarami powtórzyły podział elewacji zewnętrznej, odmiennie potraktowano jedynie kolumnę nad lawatarzem, którą oparto na konsoli. Lawatarz z kamiennymi misami do mycia oraz kamienne siedziska dawały możliwość przygotowania się przed wejściem do refektarza. W grubości muru utworzono głęboką wnękę na portal do Refektarza Letniego, flankowaną ośmiobocznymi filarami i wypełnioną bocznymi siedziskami, nad którymi ściany ozdobiono ślepymi maswerkami. Powyżej wnęki umieszczono balkon, być może przeznaczony dla muzyków umilających czas oczekującym gościom. Ponadto w grubości muru między Sienią Wysoką a refektarzami ukryto przejścia dla służby ze specjalnymi ladami, z których podawano potrawy i napoje na stoły dostojników zakonnych i ich gości. Z korytarza dla służby można było zaopatrywać wszystkie główne pomieszczenia, połączony był on też z dolnymi kondygnacjami i poddaszem za pomocą dwóch spiralnych klatek schodowych, a zarazem był niewidoczny dla gości. Ciekawym rozwiązaniem było zwłaszcza skrzyżowanie korytarza dla służby z portalem do Zimowego Refektarza. Jeżeli ten ostatni był używany, dwoje bocznych drzwi do korytarza dla służby zamykano, a drzwi do refektarza otwierano. Umożliwiało to wejście z Sieni Wysokiej, podczas gdy obsługa odbywała się przez otwór w ścianie po stronie wschodniej. Jeśli jednak spotkanie odbywało się w Refektarzu Letnim, dwoje drzwi do Refektarza Zimowego było zamykanych, otwierano natomiast przejście dla służby, która w obu przypadkach pozostawała ukryta.
Letni Refektarz, zajmujący na piętrze najbardziej wysuniętą w stronę rzeki część pałacu, założono na planie kwadratu o bokach długości 14 metrów i wysokości 9,7 metra. Przykryty został okazałym sklepieniem palmowym, spoczywającym na smukłym ośmiobocznym filarze. Od strony technicznej sklepienie było właściwie czterema kolebami, których żebra przewodnie utworzyły kwadrat o wymiarach 7 x 7 metrów, od zewnątrz ograniczony ostrołucznymi lunetami. Wielkie okna zajęły powierzchnię trzech ścian refektarza, na których rozmieszczone zostały w dwóch rzędach, dzięki czemu sala była zalana światłem słonecznym. Elewacje wewnętrzne refektarza pierwotnie nie posiadały malowideł, były jedynie pokryte czerwoną barwą, natomiast białe sklepienie zdobione było malowaną roślinną wicią na wysklepkach. Przy wschodniej ścianie Letniego Refektarza umieszczono kominek, choć raczej pełnił on rolę dekoracyjną lub pomocniczą, był bowiem z racji dużych okien niewystarczający do ogrzania pomieszczenia w ziemie. Obok niego umieszczono szeroki otwór do podawania trunków i potraw, dostępny z korytarza dla służby w grubości muru, który można było zamknąć drewnianym włazem lub zasunąć kotarą.
Refektarz Zimowy, niższy i mniejszy, ogrzewany był ciepłym powietrzem z pieca hypocaustum, mógł więc być użytkowany przez cały rok. Posiadał wymiary 12 x 12 metrów przy wysokości 7,8 metra, ze sklepieniem analogicznym, choć nieco skromniejszym niż w Refektarzu Letnim. Środkowy filar nie otrzymał głowicy, ale osadzono go na wielobocznej bazie i cokole. Ściany pokrywały utworzone po 1400 roku malowidła przedstawiające portrety wielkich mistrzów. W posadzce między płytkami umieszczono zamykane pokrywami otwory, którymi przedostawało się ogrzane w piecu powietrze. Od wschodu Refektarz Zimowy pierwotnie sąsiadował z dwoma prostokątnymi izbami ze sklepieniami kolebkowymi. Jedną z nich stanowić mogła Izba Rady, niewielka powierzchnia przeznaczona do wewnętrznych i poufnych spotkań małej grupy ludzi. Funkcji tej odpowiadałaby nieco ukryta i zabezpieczona przez podsłuchem lokalizacja. Obok znajdował się korytarz połączony z przejściem dla służby i z Niską Sienią, a także z umieszczoną w narożniku budynku dużą salą. Ta ostatnia prawdopodobnie była poczekalnią dla gości wielkiego mistrza, wyposażoną w przyścienne ławy. Jej ogrzewanie zapewniał piec hypocaustum i kominek, przykryta zaś była sklepieniem opartym nad dwóch ośmiobocznych filarach.
Część pałacu przeznaczona na prywatną rezydencję wielkiego mistrza złożona była z kilku pomieszczeń: izby mieszkalnej, sypialni wraz z sąsiednią toaletą oraz małego gabinetu, których uzupełnieniem była wspomniana powyżej prywatna kaplica, prawdopodobnie oddzielona ścianką szachulcową. Pomieszczenia mieszkalne wielkiego mistrza zwracały uwagę raczej prostą architekturą wnętrz, częściowo wynikającą z konieczności dostosowania do starszych zabudowań, podporządkowaną funkcjonalności a nie wystawności. Najważniejsze znaczenie miało optymalne połączenie z salami reprezentacyjnymi, by wielki mistrz nie musiał pokonywać dużych odległości. Izby wielkiego mistrza wyróżnione zostały ponadto względem pomieszczeń mieszkalnych innych dostojników ogólną powierzchnią, jak i wypełniającymi wszystkie wnętrza malowidłami ściennymi o motywach dekoracyjnych (iluzjonistyczne kotary na czerwonym tle) i religijnych (grupa czterech świętych kobiet w gabinecie). Żebra sklepienne zostały zaakcentowane czerwono-pomarańczowymi pasami, natomiast pola sklepienne pokryte były malowanym ornamentem w formie wici roślinnej.
Zamek dolny (niski) miał kształt zbliżony do prostokąta o wymiarach 140 x 270 metrów, a dodatkowo, jak wspomniano powyżej, jego obwarowania przedłużone były w stronę południową, dzięki czemu obejmowały zamek średni i górny od wschodu oraz zachodu. Zamek dolny pełnił funkcję zaplecza gospodarczo – magazynowego, po tym gdy podzamcze na terenie zamku średniego zostało rozbudowane i zaadoptowane do funkcji mieszkalno – reprezentacyjnych. Jego zabudowa generalnie ustawiona była w czterech szeregach na osi północ – południe. Wjazd wiódł od zachodu przez bramę św. Wawrzyńca usytuowaną obok fosy zamku średniego oraz przeciwległą bramą Snycerską, flankowaną dwoma basztami (Wójtowską i Podskarbiego). Ponadto funkcjonowała furta północna przy narożniku obwarowań, zamurowana w 1457 roku w celu upamiętnienia triumfalnego wjazdu króla Kazimierza IV. W pobliżu południowo – zachodniego narożnika kompleksu zamkowego znajdowała się brama Szewska, od zachodu zaś, na wysokości zamku górnego znajdowała się brama Mostowa, wraz z przyległym międzymurzem w średniowieczu zaliczana do obszaru zamku dolnego. Za nią w murze poprzecznym znajdowała się brama św. Mikołaja, kontrolująca ruch między miastem i północną częścią zamku dolnego. Teren w pobliżu rzeki pomiędzy zamkiem średnim a dolnym, usytuowany między dwoma liniami murów, został nadsypany i utworzył rodzaj obmurowanej grobli, którą przebiegała droga od bramy Mostowej w kierunku bramy przy kościele św. Wawrzyńca.
W pierwszej połowie XIV wieku teren przedzamcza otoczono fosą i murowanymi obwarowaniami, składającymi się z dwóch ciągów murów, przy czym w linii wewnętrznego znajdował się szereg baszt. Północno – zachodni narożnik zajmowała baszta Maślankowa, według źródeł pisanych mieszcząca więzienie. Wzniesiona została na planie koła o średnicy 8,7 metra, przy niecałych 29 metrach wysokości i grubości muru wynoszącej 2,6 metra. Jej górna partia została wysunięta za pośrednictwem trójuskokowego profilowania. Obok baszty Maślankowej znajdowała się baszta Kęsa, częściowo rozebrana już w XV wieku. W północnym odcinku murów mieściła się również ośmioboczna baszta Zegarowa (Wołowa), wyróżniająca się zawieszonym na niej w 1401 roku zegarem. Narożnika północno – wschodniego broniła baszta Szarysz, również ośmioboczna. W linii wschodniej muru obronnego znajdowała się baszta Trójścienna na rzucie kwadratu ze ściętymi narożnikami, dalej na południe czworoboczna w planie baszta Prochowa, zabezpieczająca małą furtę do wodopoju dla koni. Następna była czworoboczna baszta Wójtowska o bokach długości 7,1 metra i okazalsza baszta Podskarbiego o bokach długości 11,5 metra. Ta ostatnia musiała pełnić funkcje mieszkalne, bowiem jej przyziemie przykryte było sklepieniem gwiaździstym. Południowej części odcinka wschodniego broniło pięć baszt, z których narożna miała formę ośmioboczną. Za nią mur biegł w stronę rzeki, opinając fosę przed zewnętrznym murem parchamu zamku górnego, a w narożniku południowo – zachodnim wzmocniony był XV-wieczną basztą flankującą wjazd do miasta (brama Szewska). Zachodni odcinek murów na wysokości zamku górnego wzmacniała para baszt półkolistych, między którymi funkcjonowała brama Mostowa, skierowana w stronę mostu nad Nogatem. Brama Mostowa posiadała dwa ostrołuczne portale, rozdzielone przyporą na której nadwieszono przy pomocy tromp obłą bartyzanę. Wnętrze baszt podzielono na trzy kondygnacje, połączone spiralnymi schodami w grubości murów. Drewniany most po drugiej stronie rzeki zabezpieczał ufortyfikowany przyczółek.
Po wielkiej wojnie polsko – krzyżackiej, w latach 1411-1413 zamek dolny wzmocniono od północy i wschodu nowymi, ziemnymi obwarowaniami zwanymi Wałem Plauena. W drugim etapie rozbudowy, około 1418 roku, utworzono w nich wschodni zespół bramny przy kanale Młynówki, zwany bramą Nową, a po stronie północnej obok baszty Maślankowej wzniesiono przedbramie i cylindryczną wieżę o dużej średnicy, przystosowaną już do użycia broni palnej. Brama Nowa chroniona była podobną cylindryczną, masywną wieżą z przesklepionym pomieszczeniem w przyziemiu. W latach 1441-1448 Wał Plauena zmodernizowano, zaopatrując go w ceglany mur z zadaszonym gankiem straży oraz sześcioma otwartymi od strony wewnętrznej półkolistymi i cylindrycznymi bastejami.
W latach 1300-1320 wzniesiony został przy wschodniej kurtynie zamku dolnego budynek taborowy, tzw. karwan. Był on budowlą dwukondygnacyjną o wymiarach 20 x 45 metrów, przykrytą dwuspadowym dachem opartym na zdobionych blendami szczytach, z portalami wejściowymi od północy i zachodu. Wnętrze karwanu było w przyziemiu jednoprzestrzenne, z wydzielonymi po dwóch stronach poprzecznymi ściankami pomieszczeń na wozy. Każde z tych pomieszczeń przykryto kolebką, oświetlono parą ostrołucznych okien i otwarto półkolistym łukiem. Na piętrze umieszczono magazyny oraz strzelnice i przejścia do ganków w koronie murów obronnych. Po północnej stronie wozowni znajdował się dom mistrza karwanu. Obie budowle wchodziły w skład wydzielonego z zamku dolnego dziedzińca, na którym stały też cztery stajnie, pięć stodół oraz umieszczony poza obwodem murów wodopój. Po południowej stronie wozowni, również przy murze obronnym, stał prostokątny w planie dom z mieszkaniami rzemieślników.
W pierwszej połowie XIV stulecia powstały również zabudowania w głębi zamku dolnego, m.in. mający ponad 142 metry długości budynek przy murze ciągnącym się nad przedłużeniem fosy zamku górnego i średniego. Umieszczono w nim izby mieszkalne i infirmerię dla służby, browar, piekarnię, słodownię, kuchnię oraz na krańcu salowy kościół św. Wawrzyńca wraz z przyległą bramą o tej samej nazwie. W zachodniej części zamku dolnego nad Nogatem powstał monumentalny, czterokondygnacyjny spichlerz. Wzdłuż kurtyny północnej ciągnęły się natomiast stajnie. Wnętrze obszernego majdanu zajmowały również warsztaty, kuźnie, ludwisarnia, magazyny i niewielki zbiornik wody.
Stan obecny
Zamek w Malborku uznawany jest za jeden z największych zachowanych na świecie i zarazem za jedno z najwybitniejszych dzieł budownictwa obronnego i rezydencjonalnego średniowiecznej Europy. Pałac Wielkich Mistrzów na zamku średnim należy do najwybitniejszych osiągnięć europejskiego gotyku pośród rezydencji świeckich. Zamek jest również zabytkiem ukazującym rozwój myśli konserwatorskiej od początków XIX wieku po czasy współczesne. Od 1961 roku stanowi siedzibę muzeum, a od 1997 roku wpisany jest na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Współcześnie ogromne muzeum zamkowe prezentuje rekonstrukcje historycznych wnętrz, wystawy poświęcone historii obiektu, militariom, znaleziskom archeologicznym i kolekcjom minerałów, nie wspominając o wystawach czasowych. Trzy, cztery godziny to absolutne minimum jakie trzeba zarezerwować na zwiedzanie. O terminach, cenach i godzinach otwarcia dowiedzieć się można na oficjalnej stronie muzeum tutaj.
Niestety dzisiejszy zamek na skutek burzliwych dziejów utracił wiele zabytkowej, pierwotnej substancji architektonicznej. Z XIX wieku pochodzą zrekonstruowane w latach 1881-1893 krużganki zamku górnego (oryginalna jest tylko granitowa kolumna i trzy filary w narożniku północno – wschodnim, pojedyncze wsporniki sklepienne). Odtworzone musiały zostać elewacje od strony dziedzińca, przedbramie zamku górnego wymurowane pod koniec XIX stulecia na oryginalnych fundamentach, obudowa studni na zamku górnym, czy też większość pomieszczeń zamku górnego (np. refektarz w skrzydle północnym, którego detale architektoniczne sklepienia oraz malowidła za wyjątkiem wsporników odtworzono dowolnie, a inskrypcję przy drzwiach zaczerpnięto z kapitularza zamku joannickiego Margat w Syrii). Spośród narożnych wieżyczek zamku górnego oryginalna jest tylko północno – zachodnia. Z XIX wieku pochodzi również górna część dużego danskeru, młyn na terenie parchamu zamku górnego (do którego w trakcie odbudowy urządzenia sprowadzono z Kościeleczek, a żarna z Pucka), baszta Wróbla z domem furtiana i Klesza z tzw. Domem Dzwonnika (odbudowana w akceptowalnej formie, ale nie na właściwym miejscu). Efektem XIX-wiecznej rekonstrukcji jest duża część zabudowy zamku średniego (za wyjątkiem Pałacu Wielkich Mistrzów, czy okazałego szczytu infirmerii). Od fundamentów Conrad Steinbrecht odbudował wieloboczne prezbiterium kaplicy św. Katarzyny przy Pałacu Wielkich Mistrzów, niestety niszcząc wcześniej późnogotyckie prezbiterium o prostym zamknięciu. Na początku XX wieku zrekonstruowano i wyremontowano basztę Wójtowską wraz dużą częścią zabudowań zamku dolnego.
Po ogromnych zniszczeniach II wojny światowej wschodni szczyt zamku górnego niestety odbudowano w uproszczonej formie. Odtworzone musiały zostać cztery kondygnacje wieży głównej, do czasu zbombardowania jeszcze oryginalne. Ponadto zrekonstruowano kaplicę św. Anny wraz z jej sklepieniem i kościół NMP na zamku górnym, przy czym w ramach korekty XIX-wiecznych działań Conrada Steinbrechta zrezygnowano z odtworzenia wimperg i sterczyn tego ostatniego. Jako, że największe zniszczenia ostrzał artyleryjski poczynił we wschodniej części zamku, odbudowane musiało zostać wschodnie skrzydło zamku średniego wraz z prawie całym kościołem św. Bartłomieja. W latach 2014-2016 zrekonstruowano symbol zamku, figurę Marii z Dzieciątkiem na zewnętrznej elewacji kościoła zamku górnego, przy powstaniu której około 70% materiału stanowiły odnalezione po wojnie oryginalne fragmenty (w muzeum zachowano oryginalną prawą dłoń rzeźby). Do 2016 roku odbudowano też zespół bramy Nowej, który po raz pierwszy rekonstruowali w XIX wieku badacze niemieccy.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Darecka K., Gotyckie drzwi na Żuławach i w ich bezpośrednim otoczeniu. Konstrukcja, okucia, kolorystyka, “Wiadomości Konserwatorskie”, nr 78/2024.
Herrmann C., Der Hochmeisterpalast auf der Marienburg. Konzeption, Bau und Nutzung der modernsten europäischen Fürstenresidenz um 1400, Petersberg 2019.
Herrmann C., Der Hochmeisterpalast auf der Marienburg. Rekonstruktionsversuch der Raumfunktionen [w:] Magister operis. Beiträge zur mittelalterlichen Architektur Europas, Regensburg 2008.
Herrmann C., Die Hochmeisterkapelle auf der Marienburg [w:] Castrum sanctae Mariae: die Marienburg als Burg, Residenz und Museum, Göttingen 2019.
Jesionowski B., Prarat M., Najstarsze dzieje budowlane Wieży Kleszej na Zamku Wysokim w Malborku oraz prowadzone tam prace konserwatorskie w XIX w. w świetle wyników badań architektonicznych (cz. 1 i 2), „Wiadomości Konserwatorskie”, 54-55/2018.
Juźwiak S., Trupinda J., Krzyżackie zamki komturskie w Prusach, Toruń 2012.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Garniec M., Garniec-Jackiewicz M., Zamki państwa krzyżackiego w dawnych Prusach, Olsztyn 2006.
Torbus T., Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, część II, katalog, Gdańsk 2023.
Wasik B., Zachodnie międzymurze zamku w Malborku w świetle badań archeologicznych z 2020 roku. Przekształcenia topografii i zabudowy, „Ochrona Zabytków”, 1/2021.