Historia
Zamek prawdopodobnie wzniesiony został w pierwszej połowie XV wieku, choć żadne źródła pisane nie przekazały na ten temat jakichkolwiek informacji (najwcześniejsze zachowane powstały dopiero pod koniec XVI wieku). Lutomiersk w okresie tym podzielony był pomiędzy wielu właścicieli. W 1406 roku Władysław Jagiełło nadał królewską włość w mieście rycerzowi Przedborowi i jego synowi Janowi z Chełmicy, herbu Jastrzębiec, inna część Lutomierska należała również od 1418 roku do rodu Niechmirowskich herbu Róża. Najczęściej jednak fundację zamku przypisuje się żyjącym w Lutomiersku w pierwszej połowie XV wieku przedstawicielom rodziny Zarębów z Kalinowej, właścicielom włości bliskich zamku od 1311 do 1460 roku. Później stał się on własnością rodu Poddębskich, a od 1518 roku Grudzińskich herbu Grzymała.
W 1651 roku wojewoda rawski Andrzej Grudziński sprowadził do miasta zakon franciszkańskich reformatów dla których ufundował barokowy klasztor. Kompleks klasztorny szybko wchłonął gotycką budowlę zamku, szczególnie po pracach zainicjowanych przez kolejnych członków rodu w latach 1651 – 1659. Klasztor funkcjonował do przełomu XIX i XX wieku, zabudowania przejęła następnie gmina miejska, a w 1914 roku budowla została ciężko uszkodzona w trakcie walk pierwszej wojny światowej. Odbudowę rozpoczęto po 1925 roku, po przekazaniu ruin zakonowi salezjanów. W czasie drugiej wojny światowej przebudowany zamek wykorzystywany był przez oddziały Wermachtu i wykorzystywany jako magazyn Luftwaffe. Po wojnie powrócił w ręce polskie, lecz w 1951 roku spłonął. Odbudowę przeprowadzono w latach 50 i 60-tych XX wieku.
Architektura
Zamek wzniesiono w dolinie zalewowej, nad południowym brzegiem rzeki Ner, niedaleko ujścia strugi Wrząca, w północno – wschodniej części osady. Była to budowla skromna, bezwieżowa, zbudowana na planie prostokąta o wymiarach około 26,4 x 35 metrów z dwoma budynkami po przeciwległych stronach: mniejszym północnym i większym południowym, wypełniającym cały bok zamku. Odmienność zamku lutomierskiego od innych podobnych założeń obronno – mieszkalnych z rejonu środkowej Polski (np. Borysławice, Gosławice) wyrażała się umiejscowieniem bramy wjazdowej przy skraju czworoboku i przeprowadzeniem przejazdu przez główny dom mieszkalny, za którym osiągało się dziedziniec.
Mury zamku wzniesiono z cegły układanej bardzo starannie w wątku gotyckim z wygładzonymi i pomalowanymi na ceglasty kolor spoinami i z zastosowaniem wzorów rombowych układanych z zendrówek. W ich układzie nie dostrzeżono żadnych pomyłek, także wszystkie narożniki, łuki i kąty opracowane zostały dokładnie i starannie. Dodatkowo portal bramny oflankowano dwoma ozdobnymi płycinami. Nowsze badania nasunęły przypuszczenia, iż obwód obronny zamku nie został nigdy ukończony w postaci murowanej, a obronę pełniły obwarowania drewniano – ziemne.
Murowany dom południowy o wymiarach 9,8 x 26,4 metra i grubości ścian zewnętrznych dochodzących do 1,2 metra, składał się z piwnicy, parteru, piętra i poddasza. Na parterze mieścił on dwie izby oraz wspomniany przelot bramny w układzie jednotraktowym, natomiast na pierwszym piętrze trzy pomieszczenia, także w układzie jednotraktowym. Izba środkowa miała podłogę wyłożoną płytkami ceramicznymi, zachodnia zaś drewnianą, kładzioną na gliniany podkład. Pomieszczenia wszystkich pięter (za wyjątkiem przejazdu bramnego) najpewniej przykryte były drewnianymi, płaskimi stopami. Komunikację pionową być może zapewniała domniemywana klatka schodowa w północnej części ściany wschodniej. Drugi budynek po stronie północno – zachodniej miał zapewne charakter pomocniczy, być może gospodarczy. Układ jego wnętrza pozostaje nieznany.
Stan obecny
Relikty zamku obecnie są wtopione w bryłę nowożytnego klasztoru salezjanów w którym mieści się Salezjańskie Liceum Muzyczne. W barokowej bryle zespołu składającego się dziś z kościoła i trzech skrzydeł zamykających czworobok zabudowań klasztornych, elementy gotyckie widoczne są tylko w południowej elewacji domu południowego. Wykonana jest ona z cegły w wątku gotyckim i zdobiona rombami wykonanymi z cegły zendrówki. W jej wschodniej części dojrzeć można ostrołukowy przejazd bramny z dwoma furtami, obecnie zamurowany, a w części zachodniej na poziomie piętra widnieją ślady gotyckich okien.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 2, architektura obronna, Kalisz 2011.
Wagner A., Murowane budowle obronne w Polsce X – XVII wieku, tomy 1, Warszawa 2019.
Zamki środkowopolskie. Część I, Besiekiery, Lutomiersk, Dom Stary w Łęczycy, red. T.Poklewski, Łódź 1977.