Historia
Pierwsze obwarowania drewniano – ziemne na wzgórzu zamkowym w Lublinie powstały w XII wieku, zapewne w jego drugiej połowie, w związku z organizacją kasztelanii. Gród ten usytuowany był w widłach rzeki Bystrzycy i jej dopływów: Czechówki i Czerniejówki, leżąc na ważnym szlaku prowadzącym z Rusi do Wielkopolski i na Śląsk. Gdy w XII wieku utrwaliła się granica polsko – ruska na Wieprzu, gród lubelski osłaniał Polskę przed najazdami ze wschodu i dawał schronienie mieszkańcom pobliskich osad. Jak wspomniano, był siedzibą kasztelana do którego obowiązków należało dowodzenie załogą grodu, jego rozbudowa, gromadzenie zapasów, odbywanie sądów i ściąganie danin na rzecz władcy. Pierwszym znanym z imienia kasztelanem lubelskim był Wojciech, wymieniony w 1224 roku.
Na początku XIII wieku znaczenie grodu lubelskiego wzrosło. Przyległe do niego ziemie były w tym okresie przedmiotem walk między księstwami ruskimi a Małopolską. W 1205 roku warownia lubelska stawiła skuteczny opór oblegającym wojskom księcia ruskiego Romana, a w 1244 roku wojskom Daniela. Uszkodzony wielokrotnymi oblężeniami gród wymagał wzmocnienia, dlatego być może jeszcze w pierwszej połowie XIII wieku lub, co bardziej prawdopodobne w świetle ostatnich badań, pod koniec XIII wieku, w obrębie górnej części późniejszego zamku wybudowano cylindryczną, murowaną wieżę obronno-mieszkalną. Jej fundatorami mogli być: książę Bolesław Wstydliwy, dysponujący znacznymi zasobami i znany z działalności budowlanej Wacław II czeski lub Władysław Łokietek, któremu przypisywana jest również wolnostojąca wieża w Kazimierzu Dolnym. Następnie, po niedługim czasie (najpóźniej w czasach Kazimierza Wielkiego, a zapewne za Wacława II), wymurowano kaplicę zamkową pod wezwaniem Trójcy Świętej, być może osadzoną na nieco starszej wieży na planie kwadratu.
Stopniowe zastępowanie drewniano-ziemnego obwodu obronnego kamiennym murem rozpoczęto w okresie panowania Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego. Jeszcze w 1341 roku, gdy Lublin napadli sprzymierzeni z Rusią Tatarzy większość obwarowań była drewniana. Co prawda miasto zostało zdobyte, lecz broniąca się dzielnie przez 8 dni załoga zamku zdołała ocalić zamek. Po tym wydarzeniu z pewnością zintensyfikowano prace nad przebudową. Król Kazimierz Wielki gościł na zamku w 1350 roku, a także w gronie dygnitarzy i doradców w 1358 roku. Prace prawdopodobnie były już wówczas w większości zakończone.
W epoce Jagiellonów, położony na spokojnej granicy Polski i Litwy, zamek był już miejscem bezpiecznym, często odwiedzanym przez królów. Parokrotnie przebywał w nim Władysław Jagiełło, po raz pierwszy uroczyście przyjmowany przez Małopolan z wojewodą krakowskim Spytkiem z Melsztyna i podskarbim koronnym Dymitrem z Goraja. W 1421 roku Jagiełło wraz z księciem Witoldem przyjmowali na zamku posłów husyckich, którzy prosili o przyjęcie korony czeskiej. W drugiej połowie XV wieku w murach zamku odbył się zjazd Korony i Litwy zwołany w 1448 roku przez Kazimierza Jagiellończyka. Również w późniejszym okresie Kazimierz wielokrotnie odwiedzał Lublin, zwłaszcza kiedy mieszkali tu jego synowie w latach 1473-1476, kształcący się pod kierunkiem kronikarza i kanonika Jana Długosza.
W XVI wieku za panowania Zygmunta Starego przeprowadzono zasadniczą, renesansową rozbudowę zamku. Lublin był wówczas jednym z najważniejszych ośrodków handlowych i administracyjnych w Polsce. Jego korzystne położenie doceniali królowie, widząc w nim dogodne miejsce do zwoływania zjazdów i sejmików. W 1569 roku w murach zamku obradował sejm, na którym podpisano akt unii polsko-litewskiej, unię lubelską.
Świetność zamku trwała do początków XVII wieku. Budowla ucierpiała szczególnie w latach 1648-1657, kiedy dotknęły ją niszczące najazdy wojsk kozackich, moskiewskich, szwedzkich i węgierskich. Zdewastowany zamek nie podniósł się już z ruiny. W latach 20-tych XIX wieku na miejscu rozebranej budowli wzniesiono gmach więzienny w stylu neogotyckim, który wchłonął również średniowieczny donżon i kaplicę. Dopiero w 1954 roku po pracach adaptacyjnych oba zabytki wyodrębniono.
Architektura
Zamek został wzniesiony na podłużnym, owalnym w planie wzgórzu z dłuższymi bokami na linii wschód – zachód. Jego pierwszym murowanym elementem mógł być kościół grodowy, natomiast najstarszym murowanym elementem obronnym była cylindryczna wieża o średnicy 15 metrów i wysokości około 25 metrów, usytuowana przy południowej krawędzi wzgórza, zbudowana w dolnej partii z łamanego wapienia, a w wyższej z cegły układanej w wątku wendyjskim. Grubość murów wieży dochodziła do 3,4 – 4 metrów. Posiadała płytką kondygnację podziemną i trzy kondygnacje nadziemne, połączone spiralną klatką schodową umieszczoną w grubości muru. Pierwotne wejście do niej znajdowało się na wysokości piętra (około 5 metrów), dostępne było więc po drabinie lub zewnętrznymi, drewnianymi schodami, łatwymi do usunięcia w razie zagrożenia. Na każdym piętrze mieściła się tylko jedna, sklepiona kopulasto komnata. Oprócz funkcji obronnej wieża spełniała również funkcje mieszkalne. Świadczy o tym spora przestrzeń wnętrza i duże dekoracyjne okna z profilowanych cegieł oświetlające górną kondygnację. Na trzeciej kondygnacji zachował się biforyjny otwór okienny z kamienną kolumienką, jeden z trzech pierwotnie istniejących na tym poziomie. Niższe kondygnacje doświetlane były już jedynie wąskimi, rozglifionymi otworami szczelinowymi. Pierwotne zwieńczenie wieży nie jest znane, być może był to znany jeszcze z nowożytnych rycin krenelaż.
Mur obwodowy zamknął przestrzeń zbliżoną do prostokąta o dłuższych bokach zorientowanych wzdłuż linii wschód – zachód. W części wschodniej zamku został on z obu stron dostawiony do wzniesionej wcześniej kaplicy, w ten sposób, że jej wielobocznie zamknięte, inkastelowane prezbiterium było wysunięte na zewnątrz, pełniąc funkcję obronnej wieży. Wjazd do warowni znajdował się na środku zachodniej kurtyny i od XV wieku poprzedzony był przedbramiem. Do końca tego stulecia wybudowano również wieżę południowo – zachodnią, wysuniętą równomiernie przed zewnętrzne lico muru i w stronę dziedzińca. Przed lico północnego odcinka muru wstawiono czworoboczną wieżę, zwaną Żydowską, niegdyś przypisywaną Kazimierzowi Wielkiemu, dziś datowaną raczej na XV wiek.
Gotycka kaplica Świętej Trójcy według niektórych badań wzniesiona miała być na bazie nieco starszej wschodniej wieży. W połowie XIV wieku posiadała jedną kondygnację, składającą się z kwadratowej nawy i wielobocznego prezbiterium z kryptą oraz zakrystią od północy, które wysunięto poza obwód murów obronnych. Prezbiterium było nieco odchylone ku północy i zwieńczone blankami, a na późniejszym etapie połączone przejściem z chodnikiem na koronie murów obronnych. Początkowo natomiast kaplica włączona była w obwód obwarowań drewniano – ziemnych, ceglany mur dostawiony został już po jej wybudowaniu
W bryle zewnętrznej kaplicy dominowały dwa strome, schodkowe szczyty. Ściany opięto przyporami, elewacje posadowiono na wysokim cokole. Od północy na prezbiterium (ponad zakrystią) oraz w przęśle wschodnim korpusu umieszczono dwułuczne blendy wsparte na kroksztynach. Wnętrze w okresie późnego gotyku dzieliło się na dwie kondygnacje i kryptę. Prezbiterium i nawę zwieńczono sklepieniami, które w nawie podtrzymywał jeden, centralnie osadzony, ośmioboczny filar z cokołem. Sklepienie górnej kondygnacji uzyskało formę krzyżowo – żebrową, w części wschodniej sieciową. Prezbiterium przykryto sklepieniem krzyżowo – żebrowym z żebrami tarczowymi, opartym na wspornikach ostrosłupowych i o kształcie ludzkich głów. Sklepienie dolnej kondygnacji w korpusie wsparto na czworobocznym filarze, natomiast w prezbiterium i krypcie uzyskało formę kolebkową. W grubości muru południowego prezbiterium oraz w murze północnym korpusu osadzono schody łączące kondygnacje. Krypta dostępna była schodami z dolnej kondygnacji nawy południowej. Prezbiterium oddzielono od korpusu ostrołukową arkadą tęczy z gzymsem impostowym.
Na początku XV wieku z fundacji króla Władysława Jagiełły kaplicę pokryto, pod kierunkiem mistrza Andrzeja, malowidłami bizantyńsko-ruskimi. Prace malarskie ukończono w 1418 roku, co wyjątkowo utrwalono cyrylicą na łuku tęczowym kościoła. Dolna część nawy i prezbiterium została ozdobiona dekoracją w postaci kotary, nad nią przedstawiono sceny figuralne o treści religijnej, a na sklepieniu umieszczono postać Chrystusa w otoczeniu symboli ewangelistów i aniołów. Znalazło się także miejsce na dwa portrety Jagiełły przedstawiające klęczącego króla w płaszczu oraz w zbroi i na koniu. Obramienia okienne i żebra zostały udekorowane różnorodnym ornamentem roślinnym i geometrycznym. Pierwotne reprezentacyjne wejście do kaplicy znajdowało się od strony zachodniej na poziomie piętra nawy. Prowadziły do niego z poziomu dziedzińca zewnętrzne schody.
Zabudowania mieszkalne usytuowano po stronie zachodniej. Były one jednopiętrowe, posiadały masywne mury i mieściły szereg niewielkich, sklepionych pomieszczeń. Na piętrze umieszczono jedną dużą salę o wymiarach 18×15 metrów, podpartą kamienną kolumną. Zapewne odbywały się tam sądy ziemskie i grodzkie oraz spotkania, narady, uczty itp. Pozostałe izby przyziemia były przeznaczone dla starosty i administracji grodowej oraz dla dworu króla, gdy przebywał w Lublinie. Do końca XV wieku wzniesiono również niewielkie zabudowania wciśnięte w południowo – wschodni narożnik dziedzińca, wypełniając przestrzeń pomiędzy kaplicą a murem. Przeznaczone były one dla duchownych pełniących posługę w zamkowym kościele.
Na początku XVI wieku skrzydło mieszkalne podwyższono o drugie piętro, a w jego przyziemiu umieszczono więzienie. Na pierwszym, gotyckim piętrze znajdowały się pomieszczenia starosty i skarbiec. W dużej sali z kolumną ulokowanej w zachodnim rogu pałacu odbywały się posiedzenia sądu i różne narady. Piętro to dostępne było po zewnętrznych, drewnianych schodach. Drugie, reprezentacyjne piętro użytkowane było wyłącznie przez króla. Wszystkie izby posiadały płaskie, drewniane stropy i ogrzewane były przez kominki i piece. Zamek został wyposażony również w wodociąg i ustępy. Obsługiwany był on przez rurmistrza, który pobierał wodę z miejscowej studni, zaopatrzonej w kierat i dwa koła.
W północnej części wzgórza, równolegle do pałacu, stał połączony z nim drewnianym pomostem na wysokości drugiego piętra budynek mieszkalny. Od wschodu przylegał do niego drewniany dom, przeznaczony na spichlerz i mieszkania dla służby. W XVI wieku na terenie dziedzińca zamku znajdowały się również trzy małe budynki gospodarcze mieszczące kuchnię, kurnik oraz mieszkania kucharki i piekarza.
Stan obecny
Z zamku królewskiego w Lublinie przetrwały głównie dwa elementy średniowieczne, które są jednymi z najcenniejszych zabytków na terenie Polski. Donżon to wyjątkowy zabytek sztuki romańskiej i jedna z najstarszych budowli na Lubelszczyźnie. Natomiast kaplica Trójcy Świętej to miejsce, w którym w postaci gotyku i rusko-bizantyjskich malowideł, spotkała się i współistnieje kultura Wschodu i Zachodu. Ponadto na północnym stoku wzgórza zamkowego widoczne są fragmenty murów kamiennych, tradycyjnie określanych jako pozostałości gotyckiej wieży Żydowskiej. Informacje o muzeum zamkowym, terminach i godzinach otwarcia znaleźć można na oficjalnej stronie tutaj.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Buczkowa I., Zamek w Lublinie, Lublin 1983.
Florek M., Zamek w Lublinie [w:] Zamki Lubelszczyzny w źródłach archeologicznych, red. E.Banasiewicz-Szykuła, Lublin 2015.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Rozwałka A., Cylindryczna wieża na Wzgórzu Zamkowym w Lublinie w świetle źródeł archeologicznych i architektonicznych [w:] Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego Tom XXXVI, Rzeszów 2015.
Widawski J., Miejskie mury obronne w państwie polskim do początku XV wieku, Warszawa 1973.