Historia
Cystersów do Lubiąża sprowadził książę Bolesław Wysoki w 1163 roku, po powrocie z wygnania i przejęciu władzy nad Śląskiem. Przybyli oni z saskiej Pforty, cysterskiego klasztoru sąsiadującego z zamkiem w Altenburgu, będącym miejscem pobytu na wygnaniu polskiego księcia i jego rodziny. W 1175 roku Bolesław Wysoki wydał dokument fundacyjny, zawierający bogaty spis uposażenia klasztoru oraz opis jego położenia – na reliktach starszego grodu, w pobliżu przeprawy przez Odrę, targu i kościoła św. Jana Ewangelisty.
Budowę murowanego, romańskiego kościoła opackiego i klauzury, które zastąpiły początkowe, prowizoryczne zabudowania, rozpoczęto zapewne w schyłkowym okresie XII wieku. Wiadomo, iż w 1201 roku pochowany został w świątyni fundator Bolesław Wysoki, od tego też czasu kościół klasztorny stał się mauzoleum książąt Piastów śląskich. Do połowy XIV wieku złożono tu aż 14 ich przedstawicieli. W latach 40-tych XIII wieku powstał również przykościelny cmentarz, urządzony po wydaniu w 1234 roku przez papieża Grzegorza IX zezwolenia na grzebanie zmarłych w obrębie murów opactwa.
W 1220 roku opatom lubiąskim powierzono opiekę nad klasztorem cysterek w Trzebnicy, dwa lata później powstała filia klasztoru w Małopolskiej Mogile w pobliżu Krakowa oraz filia klasztoru w Henrykowie na Śląsku. W 1247 roku cystersi lubiąscy założyli kolejną filię, tym razem w Kamieńcu Ząbkowickim. Tej dużej aktywności fundacyjnej towarzyszył rozkwit gospodarki opactwa. W XIII wieku Lubiąż dysponował już olbrzymim majątkiem zakonnym, jednym z największych w Europie środkowowschodniej. Dobra klasztorne składały się z ziem przyległych do opactwa, ale także oddalonych folwarków (grangii), czyli gospodarstw cysterskich zamienianych później na działki osadnicze i wsie czynszowe. Własnością mnichów były również kopalnie, młyny, jatki mięsne, kramy chlebowe, stawy rybne, uprawy winnej latorośli, ogrody i sady. Cystersi handlowali solą, śledziami, pobierali opłaty z przepraw przez rzekę Odrę, mostów na Widawie oraz karczm.
Dobra sytuacja finansowa opactwa umożliwiła prowadzenie w XIV wieku wielu prac budowlanych. Jeszcze pod koniec XIII wieku zburzono wschodnią część romańskiego kościoła i rozpoczęto budowę wczesnogotyckiego prezbiterium. W 1330 roku odbyła się konsekracja (prawdopodobnie ukończonego już nowego transeptu i prezbiterium), a w latach 1311-1330 powstała kaplica grobowa księcia legnickiego Bolesława III. W 1379 roku wzniesiono obwarowania, po uzyskaniu zezwolenia na ufortyfikowanie klasztoru, które otrzymano po napadzie księcia oleśnickiego na Lubiąż. Z lat 1404-1452 zachowały się informacje o wznoszeniu nowych zabudowań gospodarczych, w 1432 roku wzmiankowano o domach dla służby stojących na klasztornym dziedzińcu. W latach 1420-1498 opactwo lubiąskie było wielokrotnie najeżdżane przez husytów, wojska Jerzego z Podiebradów i wojska polskie. Po ustaniu wojen, na początku XVI wieku wznowiono prace budowlane. W 1509 roku powstały nowe fortyfikacje, wzniesiono także nowy dom opata, bramę wjazdową i latarnię umarłych.
W drugiej połowie XVI wieku ustała zależność klasztoru od książąt piastowskich, gdyż w 1577 roku opat generalny przyłączył Lubiąż do prowincji czeskiej. Okres reformacji, a wkrótce potem czasy wojny trzydziestoletniej przyniosły opactwu wiele zniszczeń. Dopiero po jej zakończeniu, od połowy XVII wieku klasztor wszedł w okres kolejnego rozkwitu. Na miejscu średniowiecznej zabudowy wzniesiono wówczas nowy olbrzymi barokowy kompleks oraz zorganizowano na nowo klasztorną bibliotekę. W 1740 roku opactwo wraz z całym Śląskiem przeszło pod panowanie Prus. Fryderyk II nałożył na lubiąskich mnichów kontrybucję, w budynkach klasztornych zakwaterował huzarów, a w 1757 roku urządził w nich obóz dla internowanych Austriaków. Ostateczny kres opactwa przyniosła sekularyzacja z 1810 roku. Czynne pozostały jedynie dwa lubiąskie kościoły, lecz w budynkach dawnej klauzury urządzono zakład dla obłąkanych, natomiast zabudowania gospodarcze zamieniono na stadninę, szkołę i mieszkania. Cysterskie ruchomości przekazano do zbiorów państwowych lub sprzedano za bezcen. Remonty zaczęto przeprowadzać z przerwami dopiero w latach 1898-1910, gruntowną renowację zaś przeprowadzono w 1934-1948. W czasie drugiej wojny światowej Lubiąż nie uległ zniszczeniu.
Architektura
Romański kościół klasztorny z końca XII wieku zbudowany został z cegły. Była to budowla trójnawowa z krótkim, trójprzesłowym korpusem nawowym, transeptem i kwadratowym w planie prezbiterium flankowanym od północy i południa przez czworoboczne kaplice. Ściany obwodowe kościoła były gładkie, pozbawione przypór, lizen i pilastrów, prawdopodobnie więc jego wnętrza nie zostały zasklepione, a jedynie były kryte drewnianym stropem lub otwartą więźbą dachową. Jedynie w prezbiterium wzniesiono sklepienie krzyżowe bez żeber, wsparte na ścianach o zwiększonej grubości.
Pod koniec XIII wieku wyburzono wschodnią część romańskiego kościoła, a na jego miejscu zbudowano wczesnogotyckie, trójprzęsłowe prezbiterium z obejściem i wieńcem dwunastu kaplic o trójbocznych zamknięciach. Miały one prostokątne przęsła w odróżnieniu od kwadratowego dawnego prezbiterium. Dwie z nich, zachodnie otwarto do wnętrza transeptu, pozostałe na ambit (obejście). Jeden z ich boków trójbocznego zamknięcia wypełniał na całej szerokości otwór okienny z maswerkiem. W kaplicach dwuprzęsłowych maswerki miały w górnej części rozety w kształcie czwórliścia, a w kaplicach jednoprzęsłowych rozety w formie pięcioliścia. Pozostałe dwa boki wykorzystywane były do umieszczania wnęk zwieńczonych trójkątnie lub łukiem odcinkowym. Wszystkie kaplice otrzymały sklepienia krzyżowe i sześciopolowe, przystosowane do trójbocznych zamknięć. Ściany prezbiterium zostały podzielone w pionie wiązkami służek z bogato profilowanymi bazami. W poziomie natomiast wydzielono trzy strefy: w przyziemiu usytuowano pozbawione filarów arkady, część środkową utworzyła płaska ściana, a w pasie górnym przepruto rząd okien. Obejście i kaplice stwarzały wrażenie wąskich i wysokich korytarzy oraz wnęk wydrążonych w murze.
Na początku XIV wieku zbudowana została kaplica Bolesława III oraz nowy transept. Kaplicę wzniesiono na planie krzyża równoramiennego po północnej stronie prezbiterium. Każde z trzech jej ramion zamknięto oskarpowanymi pięcioma ścianami, jedynie południowe ramię, stanowiące przejście do kościoła, było prostym kwadratowym przęsłem. Następnie od około 1330 do 1350 roku wzniesiono nowy korpus nawowy. W trakcie prac nad nim musiano dostosować plan nowej części do istniejących już na południu zabudowań klasztoru. Wykorzystano więc ścianę południowej nawy bocznej i po dostosowaniu szerokości nawy głównej do gotyckiego prezbiterium, otrzymano wąskie nawy boczne. Po stronie północnej dostawiono ciąg wąskich kaplic sąsiadujących z nawą boczną, ponadto przesunięto na zachód fasadę kościoła, umieszczając w niej okazały podwójny portal wejściowy, osadzony w płycinach odpowiadających wielkością arkadom prezbiterium. Korpus nawowy otrzymał sklepienia krzyżowo żebrowe oparte na wspornikach i jedynie przy ścianie zachodniej na służkach. W okresie tym otynkowano także wnętrze kościoła i wykonano polichromie w postaci siatki czerwonych linii imitujących kształt ciosów, malowanych na białym tle. Arkady, ościeża portali i okien pokrywała czerwona farba z białymi liniami naśladującymi spoiny, we wklęskach arkad prezbiterium umieszczono ornamenty „koralikowe” o szarej barwie, a w wypełnieniach arkad znajdowała się dekoracja geometryczna złożona z przenikających się biało – czerwonych kół.
Zabudowania klauzury zbudowano po południowej stronie kościoła, wokół otoczonego krużgankami wirydarza. Najstarszymi budynkami było zapewne skrzydło wschodnie i zachodnie. To ostatnie usytuowano na stoku, przez co od strony wirydarza było zagłębione w ziemię, a po stronie zachodniej najniżej położone cellarium (spiżarnia, magazyn) stanowiło parter. Była to sala dwunawowa, pięcioprzęsłowa, przykryta sklepieniami krzyżowymi, bezżebrowymi, wspartymi na gurtach i środkowych filarach. W ścianach obwodowych cellarium znajdowały się prostokątne wnęki o ceglanych ościeżach pokrytych sadzą. Wskazuje to na ich służenie do ustawiania świec lub lamp oliwnych oświetlających wnętrze pomieszczenia. Było to o tyle konieczne, iż okna w skrzydłach zachodnich przeważnie były niewielkie i wąskie, tak by utrzymywać znośną temperaturę wewnątrz nieogrzewanych pomieszczeń. Gurty i spływy sklepień opierały się z jednej strony na ścianach obwodowych, z drugiej natomiast na prostych, okrągłych filarach pozbawionych baz i kapiteli, co nie dziwi biorąc pod uwagę gospodarczą funkcję pomieszczenia. Kondygnacja (jedna lub dwie) powyżej piwnicy, wzorem innych klasztorów cysterskich, zapewne przeznaczona była dla konwersów, którzy mieli tam swój refektarz, fraternię oraz dormitorium.
Na zasadzie porównania z innymi typowymi konwentami cysterskimi przypuszczać można, iż w skrzydle wschodnim mieściła się sąsiadująca z kościołem zakrystia, następnie kapitularz oraz fraternia na poziomie przyziemia, a na piętrze dormitorium mnichów połączone z transeptem z jednej strony i latrynami z drugiej. Spośród tych pomieszczeń najważniejszy i najbardziej ozdobny był zawsze kapitularz, czyli sala w której codziennie gromadzili się bracia pod przewodnictwem opata, by wspólnie radzić nad sprawami klasztoru i przeprowadzać sądy nad mnichami nie przestrzegającymi reguły zakonnej. Fraternie były natomiast izbami w których pracowali mnisi lub konwersi. Często były to skryptoria lub pomieszczenia wykorzystywane do innych prac ręcznych, zwłaszcza w okresie zimowym. Skrzydła południowe najczęściej przeznaczane były na refektarze sąsiadujące z kuchnią oraz z kalefaktorium, czyli z jedynym pomieszczeniem ogrzewanym przez całą zimę. Ponadto kompleks klauzury musiał posiadać połączone z krużgankami sienie wejściowe umożliwiające dojście do opactwa z gospodarczych zabudowań klasztornych, czy też z przykościelnego cmentarza. Niezbędnymi pomieszczeniami były również parlatoria, jedyne izby w opactwie w których mnisi mogli rozmawiać bez obawy złamania ślubów milczenia. Często mieściły się one w skrzydłach zachodnich, gdzie kontaktowano się z osobami świeckimi w sprawach klasztornej piwnicy.
Na północ od kościoła klasztornego znajdował się cmentarz, a w zachodniej części zlokalizowano dwór klasztorny (kurię). Jego największym murowanym budynkiem był spichlerz oświetlany niedużymi oknami z łukiem odcinkowym. Na południowym – zachodzie znajdował się zespół budynków gospodarczych. Najstarszy obiekt tego zespołu z przełomu XII i XIII wieku był budynkiem piętrowym z kondygnacjami rozdzielonymi drewnianym stropem, oświetlanymi przez małe, prawie półkoliste okienka. W XIII wieku dostawiono do niego kwadratową w planie piekarnię, przykrytą sklepieniem kopulastym przechodzącym w komin umieszczony nad piecem. Nieumiejętne wzniesienie tej konstrukcji spowodowało, iż zaczęła pękać, dlatego jeszcze w XIII wieku dostawiono do niej kolejny budynek, który pełnił rolę przypory. W pobliżu od XIV wieku znajdował się jeszcze jeden budynek gospodarczy. Zbudowany był on w konstrukcji ryglowej ze szkieletem posadowionym na kamiennej podwalinie. Szkielet z drewnianych belek wypełniono cegłami oraz gliną przemieszaną ze słomą i patykami. W XV wieku kierując się warunkami terenowymi wznoszono kolejne budynki gospodarcze. Rozbudowano piekarnię na południowym – zachodzie, wznosząc kolejny prostokątny budynek, piętrowy, z drewnianym stropem. Obszar klasztoru systematycznie powiększano na wschód i północ poprzez niwelowanie terenu wzgórza i tworzenie wysokich nasypów, które ogradzano murem.
Stan obecny
Klasztor lubiąski został gruntownie przebudowany w okresie nowożytnym, przy czym prace budowlane prowadzono wówczas na tak wielką skalę, iż opactwo jest dziś kojarzone głównie z architekturą barokową, choć przetrwał częściowo średniowieczny kościół klasztorny, a także parę pierwotnych reliktów ukrytych w późniejszych wnętrzach. Spośród zabudowy klauzury odnaleźć można jedynie relikty piwnicy skrzydła zachodniego z pojedynczym filarem. Pozostałe zabudowania zburzono, na ich miejscu wzniesiono nowe, a pozostawionym budowlom przekształcono elewacje, dostosowując do barokowych standardów. W kościele wyburzono ściany działowe kaplic i ambitu, zniszczono ściany i sklepienia naw bocznych oraz kaplic północnych, budując na ich miejscu nowe, szersze. Na początku XVIII wieku całkowicie przysłonięto fasadę zachodnią barokowym przedsionkiem i dwoma wieżami, natomiast transept północny wraz z portalem zmarłych (Porta Mortuorum) częściowo zasłania dziś barokowa kaplica loretańska.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Łużyniecka E., Architektura klasztorów cysterskich, Wrocław 2002.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.