Historia
Największy gotycki kościół w północnej części Mazowsza zaczęto budować w 1504 roku, choć nie można wykluczyć, iż jego prezbiterium powstało nieco wcześniej, pod koniec XV wieku. Fundatorem kościoła była Anna Radziwiłł, żona księcia mazowieckiego Konrada II Rudego, oraz jej synowie Janusz i Stanisław. Właściwym patronem budowy był jednak miejscowy proboszcz i kanonik kapituły katedralnej w Płocku, Jan Wojsławski. Sklepienia nawy głównej były gotowe w 1525 roku, lecz roboty trwały jeszcze cztery lata, aż konsekracji dokonał biskup Andrzej Krzycki w 1530 roku.
Około drugiej ćwierci XVI wieku, prace budowlane po niedługiej przerwie wznowiono. Przypuszczalnie pierwotne plany były zbyt ambitne i nie zdołano zrealizować w korpusie nawowym klasycznej bazyliki, być może z obawy przed zawaleniem ścian nawy głównej. Podwyższono wówczas nawy boczne przekształcając kościół w pseudobazylikę i założono nad nimi późnogotyckie sklepienia. Dobudowano także do nawy północnej wieżę – dzwonnicę.
Na skutek zniszczeń z okresu potopu szwedzkiego, w latach 1691-1692 odbył się remont, w wyniku którego wystrój kościoła zmienił się z gotyckiego na barokowy, według projektu Józefa Szymona Bellottiego. Wzniesiono m.in. nowy szczyt zachodni, obniżono dachy i podwyższono mury prezbiterium. Kościół był także przebudowywany w XIX stuleciu, lecz ślady późniejszych ingerencji zostały w większości usunięte w czasie częściowej regotyzacji, podjętej po zniszczeniach II wojny światowej. Naprawy przeprowadzono w latach 1953-1958.
Architektura
Kościół wybudowany został z cegły, przy obfitym wykorzystaniu zendrówki układanej w czarne wzory. Utworzony został z trójnawowego korpusu oraz trójbocznie zamkniętego po stronie wschodniej prezbiterium, dość krótkiego ale szerokiego. Początkowo kościół miał być bazyliką, lecz planowane proporcje naw okazały się zbyt ambitne dla nadzorujących budowę mistrzów i około połowy XVI stulecia w obawie przed katastrofą zmieniono układ na pseudobazylikowy, obniżając mury w przęsłach nawy głównej i podnosząc w nawach bocznych. Po północnej stronie prezbiterium wzniesiono zakrystię z emporą na piętrze. Przy korpusie od strony północnej usytuowana została czworoboczna wieża – dzwonnica z kruchtą w przyziemiu, a po stronie południowej czworoboczna kaplica, umieszczona przy skrajnym wschodnim przęśle nawy bocznej.
Cała budowla opięta została od zewnątrz uskokowymi przyporami, w narożnikach rozmieszczonymi pod skosem, przy czym przypory podpierające prezbiterium wyróżniono zdobieniami w postaci ceglanych małych wimperg nałożonych na tynkowane, czworoboczne płyciny i tynkowanymi wnękami o odcinkowych zamknięciach w partii cokołowej. Oryginalnym detalem dekoracji elewacji zewnętrznych uczyniono też wystające plastycznie ceglane krzyże na szkarpach. Pomiędzy przyporami przebito wysokie, ostrołucznie zamknięte okna, nad którymi poprowadzono tynkowaną opaskę. W dolnych częściach elewacje rozdzielono horyzontalnie gzymsem podokiennym oraz wysuniętym cokołem. Ponadto na ścianach porozmieszczano liczne blendy o różnorodnych zamknięciach: ostrołuczne, zamykane odcinkowo, dwudzielne. Niektóre z nich na fasadzie zachodniej w archiwoltach ozdobiono naprzemiennie ułożonymi czarnymi i czerwonymi cegłami.
Masywna wieża podzielona została na trzy kondygnacje, rozdzielone tynkowanymi fryzami, z których najniższy i najwyższy dodatkowo ozdobiony został ceglaną, schodkową dekoracją (podobny fryz zastosowano w kościele w Wiźnie). Wszystkie fryzy poprowadzono także w narożnikach po uskokowych przyporach. Środkową i najwyższą kondygnację wieży ozdobiono gęsto rozmieszczonymi blendami. Blendy te zamknięto ostrołukami, ale na środkowym poziomie elewacji połączono dodatkowymi ślepymi arkadkami o łukach odcinkowych. Dwuspadowy dach wieży pierwotnie zamykały dwa gotyckie szczyty.
Pięć przęseł nawy głównej otrzymało w planie kształt prostokątny, choć skrajne przęsło wschodnie od strony arkady tęczy poprowadzone zostało ukośnie z powodu konieczności dopasowania do lekko odchylonego od osi prezbiterium. Przęsłom naw bocznych nadano kształt zbliżony do kwadratów. Nawy rozdzielone zostały dwoma rzędami pięciu wysokich arkad, osadzonych na czworobocznych filarach, profilowanych uskokami w narożach.
W nawie głównej oraz prezbiterium kościoła zastosowano sklepienia gwiaździste i sieciowe, natomiast w nawach bocznych kryształowe, być może powstałe na skutek oddziaływań późnogotyckich budowli gdańskich (kościół Mariacki) lub z terenów zakonu krzyżackiego (kościół św. Jerzego w Kętrzynie). Sklepienia prezbiterium ściśle oparto na klasycznych formach gwiaździstych z XV wieku, natomiast nawa główna uzyskała gęste podziały z licznymi żebrami, które zaprojektowano podobnie jak wysklepki w nawach bocznych.
Stan obecny
Kościół św. Michała w Łomży należy do najwybitniejszych osiągnięć sakralnej architektury gotyku na terenie Mazowsza, imponując zwłaszcza bogatymi sklepieniami oraz kunsztownie opracowanymi elewacjami zewnętrznymi. Całość kościoła zaskakuje skalą i starannością wykonania, dość nietypową na terenie Mazowsza. Niestety na skutek zniszczeń wojennych przepadły wszystkie gotyckie szczyty wieży i korpusu nawowego, a mury prezbiterium zostały podwyższone w okresie baroku. Co ciekawe na strychu ponad sklepieniem nawy głównej zachowały się zamierzone pierwotnie ostrołukowe, rozglifione obustronnie okna oraz wręby niezrealizowanego sklepienia bazyliki.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M. Arszyński, T. Mroczko, Warszawa 1995.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur in Polen. Romanische und gotische Baukunst zwischen Oder und Weichsel, Petersberg 2015.
Kunkel R.M., Architektura gotycka na Mazowszu, Warszawa 2005.
Walczak M., Kościoły gotyckie w Polsce, Kraków 2015.