Historia
Fundatorem zamku liwskiego był pod koniec XIV wieku książę mazowiecki Janusz I Starszy. Prace budowlane przedłużyły się z powodu pożaru, albo z powodu nieporozumień finansowych między księciem a mistrzem budowlanym Niclosem. Pierwszy etap prac ukończono dopiero w 1429 roku, choć możliwe jest również, iż zostały one przerwane z powodu śmierci księcia w tymże roku. Kolejna informacja o zamku odnotowana została w źródłach pisanych w 1437 roku, kiedy to syn Janusza I, książę Bolesław IV przekazał 14 kop groszy na rozbudowę warowni. Zamek do czasu włączenia Mazowsza do Korony był własnością książęcą, strzegącą przeprawy przez rzekę i wschodniej granicy księstwa. Następnie został siedzibą starostów.
Na początku XVI wieku Polskę nękała fala najazdów tatarskich. W 1500 roku najeźdźcy zapuścili się do niedalekich Niwisk, a dziesięć lat później spustoszyli okolice Brześcia Kujawskiego. Prawdopodobnie z tego powodu w 1512 roku przystąpiono do wzmocnienia zamku z inicjatywy księżnej Anny Mazowieckiej, wdowy po księciu Konradzie III Rudym. Rządziła ona wówczas w imieniu małoletnich synów: Stanisława i Janusza, a Liw trzymała jako wdowią oprawę. Kolejną rozbudowę z lat 1549-1555 przeprowadzono z inicjatywy królowej Bony Sforzy.
W 1569 roku, po wcieleniu do Królestwa Polskiego Podlasia i w związku z przesunięciem granicy daleko na wschód, zamek stracił na znaczeniu. Jego wnętrza były wykorzystywane jedynie do celów sądowniczych i administracyjnych, zaprzestano także prób jakichkolwiek jego modernizacji. Lustracja z 1595 roku wskazywała na zły stan techniczny zabudowań.
W 1657 roku wojska szwedzkie ostrzelały zamek z dział, a po zdobyciu spaliły. Po raz kolejny budowla uległa zniszczeniom z rąk wojsk szwedzkich w 1700 i 1703 roku. Po zniszczeniach wojennych nie prowadzono już prac remontowych, jedynie na piwnicach spalonego domu dużego wzniesiono drewniany dom kancelarii, który służył starostom liwskim do końca XVIII wieku. Pod koniec XVIII wieku decyzją starosty Tadeusza Grabianki na miejscu domu małego, naprzeciwko drewnianej kancelarii, wzniesiono murowany barokowy dwór. Stał się on z czasem siedzibą urzędów starostwa i sądu ziemskiego. Po przeniesieniu władz administracyjnych do Siedlec podupadły zamek stopniowo był rozbierany. Podczas II wojny światowej niemieckie władze okupacyjne zrezygnowały z rozbiórki zamku, a nawet częściowo go zabezpieczyły wprowadzone w błąd o krzyżackim pochodzeniu warowni przez miejscowego społecznika, Otto Warpechowskiego. Niestety w 1944 zamek uległ uszkodzeniu podczas działań wojennych. Renowacji dokonano w latach 1957-1961.
Architektura
Zamek wzniesiono z łączonej wapienną zaprawą cegły na fundamentach z kamieni eratycznych. Usytuowano go na sztucznej wyspie usypanej na dębowych palach wbitych w dno bagna. Otrzymał on formę na planie zbliżonym do kwadratu o wymiarach 33 x 32,5 metra. Po stronie północno – zachodniej poprzedzony był przygródkiem – podzamczem o zabudowie drewnianej.
W pierwszej fazie (do około połowy XV wieku) warownia składała się z murów obwodowych o wysokości 8 metrów, zwieńczonych krenelażem z merlonami o szerokości 1,7 metra, trzyizbowego domu głównego przy kurtynie północno – wschodniej, stojącego naprzeciwko mniejszego domu i drewnianego spichlerza. Dom duży miał 28 x 8 metrów, był podpiwniczony i podzielony na trzy pomieszczenia w przyziemiu. Jego grube mury (2,2 metra) świadczą o planowaniu w XV wieku jego budowy na znacznie większą skalę. Piwnice posiadały sklepienia wsparte na prostokątnych filarach. W ścianach wewnętrznych zachowały się trzy sklepione wnęki, pełniące być może rolę schowków lub półek. Dom mały o wymiarach 22 x 11 metrów usytuowano po przeciwnej stronie niewielkiego dziedzińca. Był on również ceglany, posadowiony na kamiennym fundamencie, podpiwniczony, trójprzestrzenny i zwieńczony dachem gontowym.
Wjazd do zamku poprzedzony był wysuniętym przed lico murów czworobocznym przedbramiem o wymiarach 7 x 6,5 metra, wzmocnionym narożnymi przyporami. Być może świadczy to o planowaniu już wówczas budowy na jego miejscu wieży bramnej, jako iż posiadanie przypór przy tak niskiej budowli wydaje się zbędne. Również przesunięcie o 1 metr od osi na północ otworu bramnego wskazywać może na chęć wzniesienia w wolnym miejscu klatki schodowej. Schody te wykonano w grubości muru w okresie późniejszej rozbudowy. Brama posiadała okute żelazem odrzwia i zwodzony most. Z lądem zamek łączyła długa grobla i drewniany pomost.
Na początku XVI wieku, najpewniej po 1512 roku, podwyższono mury obwodowe i przedbramię o około 7 metrów (w sumie do wysokości 15 metrów), główny dom nadbudowano o jedną kondygnację, a przedbramię dodatkowo zamknięto murem od strony dziedzińca. Uczyniło to z niego budowlę bardziej już zbliżoną do wieży bramnej, choć wysokością nadal dorównywała murom obwodowym. Posiadała wówczas trzy kondygnacje z przejazdem bramnym w przyziemu zamykanym zwodzonym mostem. Ponad nim umieszczono sklepioną izbę, oświetlaną przez dwa okna. By załoga zamku mogła w niej przebywać przez cały rok izba ta była ogrzewana i posiadała narożny komin gruszkowy. Trzecia kondygnacja została uformowana w sześciobok z czterema oknami pozwalającymi na skuteczny ostrzał przedpola i terenu przy murach obronnych. Pomieszczenie to pełniło również funkcję zbrojowni; w 1549 roku znajdowało się tu 28 hakownic i zapas prochu. Podobnie jak niższa izba, było ogrzewane kominkiem ulokowanym w grubości muru ściany północnej. Obok znajdowało się przejście do wysuniętego na drewnianych wspornikach wykusza latrynowego. Piwnica pod wieżą pełniła rolę wiezienia. Od zachodu mury wieży zostały pogrubione do 2 metrów, natomiast mniej zagrożone ściany boczne posiadały tylko 1,5 metra grubości. Na koronę wieży i murów obwodowych wiodło przejście ze zbrojowni. Chodnik straży miał szerokość 80 cm i można się było nim dostać do domu dużego. Jego poddasze służyło celom obronnym a gontowy dach przykrywał również odcinek muru obronnego. Datowanie tej fazy rozbudowy możliwe jest między innymi dzięki charakterystycznemu fryzowi na południowej ścianie wieży, składającemu się z czterech wystających profilowanych cegieł. To unikalne rozwiązanie znajduje się jeszcze jedynie na wieży zamku w Ciechanowie, co pozwala przypuszczać, iż wykonała go ta sama strzecha budowlana z przełomu XV i XVI wieku.
W latach 1549-1555 wieżę bramną podwyższono o dwie kolejne kondygnacje, dzięki czemu stała się ona w końcu wyższa niż korona murów. Ta najwyższa część wieży uformowana została w nieregularny ośmiobok, prawdopodobnie by zwiększyć zasięg widoczności i ognia. Hełm wieży został pokryty gontem, a na licu ścian zewnętrznych, poniżej korony zachował się ciąg regularnie rozmieszczonych otworów po belkach, służących zapewne jako oparcie dla dolnych wsporników hurdycji. Po raz kolejny podwyższono także dom duży, który posiadał już wówczas dwa piętra nadziemne. Obie kondygnacje powtarzały znany schemat składający się z centralnej sieni z dwoma mniejszymi bocznymi pomieszczeniami. Jedynie izba środkowa na piętrze podzielona została na dwie mniejsze komnaty. Prowadziły do nich zewnętrzne drewniane schody.
Położony przed zamkiem przygródek zabezpieczał murowaną część założenia od strony drogi dojazdowej. Jego drewniana zabudowa ulokowana była wzdłuż przeciągniętej przez bagna drogi i pełniła funkcje gospodarcze. W XVI wieku znajdowała się tam łaźnia, kuchnia, stajnie, młyn, kancelaria i dom z izbą pisarza. Wjazd zabezpieczony był wieżą lub budynkiem bramnym. Na skraju rynku miejskiego, przy bramie na podzamcze usytuowany był drewniany kościół św. Jana Chrzciciela.
Stan obecny
Obecnie zamek składa się z okazałej wieży bramnej i fragmentu muru przylegającego do niej. Z dawnego domu dużego zachowały się jedynie gotyckie piwnice i fundamenty okalających go murów. W odbudowanym dworze kancelarii oraz w wieży swoją siedzibę ma muzeum historyczne. Jego ekspozycja prezentuje historię zamku, malarstwo oraz broń i uzbrojenie z różnych epok. W okresie letnim przed zamkiem placówka organizuje różne imprezy plenerowe m.in. inscenizacje turniejów rycerskich.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Postek R., Liw, miasto i zamek, Warszawa 2008.
Wagner A., Murowane budowle obronne w Polsce X – XVII wieku, tomy 1, Warszawa 2019.