Historia
W 1316 roku wielki komtur Werner von Orseln użyczył wieś Lisewo Malborskie (Liessau) wraz z przeprawą promową braciom Volprechtowi i Niclausowi. Znajdował się w niej już kościół filialny konstrukcji szkieletowej, podporządkowany parafii Lichnowy, uposażony dwoma wolnymi włókami ziemi. Jego przebudowa na budowlę murowaną miała miejsce w drugiej połowie XIV wieku. Prawdopodobnie już w XV wieku nieco przedłużono nawę i dobudowano wieżę.
W 1455 roku wieś spalona została przez wojska gdańskie, zaś w 1626 i ponownie w 1629 roku w Lisewie stacjonowała armia szwedzka Gustawa Adolfa. Nie wiadomo jak te działania wojenne wpłynęły na kościół, ale w 1637 roku pozostawiono jego opis jako budowli mocno wymurowanej, z dachem wymagającym naprawy i ze zrujnowaną wieżą. W 1647 roku kościół został opisany krótko jako ruina, stan nieremontowanego dachu musiał się więc pogorszyć. Jeszcze w 1669 roku w kościele nie odprawiano nabożeństw z powodu braku wyposażenia. W 1741 roku miał miejsce remont wieży, ponowiony w 1819 roku po gwałtownej burzy, gdy skonstruowano nową iglicę. W 1883 wybudowano nową więźbę dachową nad nawą i zakrystią, a także nową konstrukcję szczytu zachodniego.
Architektura
Kościół zbudowany został z cegły w układzie gotyckim, na fundamencie wykonanym z kamieni, przy wykorzystaniu czarnych zendrówek w elewacjach wieży. Budowlę tworzył prostokątny w planie korpus o długości 23,3 metrów i szerokości 9,9 metrów, sąsiadujący z położoną od zachodu wieżą o konstrukcji drewnianej, następnie obmurowanej w przyziemiu, posadowionej na ceglanej podstawie o wymiarach 6,8 x 7,6 metra. Po wschodniej stronie ściany północnej korpusu umieszczono zakrystię, od zachodu sąsiadującą z nietypowym, małym aneksem. Dodatkowo od południa przed wejściem pierwotnie znajdowała się kruchta.
Korpus wzmocniony został uskokowymi przyporami, rozmieszczonymi bardzo nieregularnie, częściowo na skutek wieloetapowej budowy kościoła. Dwie zachodnie szkarpy usytuowano pod lekkim skosem, ale na skutek przedłużenia murów ostatecznie nie znalazły się one w narożnikach, a z lekkim przesunięciem ku wschodowi. Środkowe przypory natomiast nie zostały umieszczone na jednakowej osi, ponadto południową z nich nietypowo przystawiono pod lekkim skosem mimo, iż nie była przyporą narożną. Dwie przypory wschodnie rozmieszczono bez odstępstw od tradycyjnego schematu.
Oświetlenie korpusu zapewniały od południa cztery ostrołuczne, uskokowe okna, kolejne, duże, ostrołucznie zamknięte okno utworzono na osi ściany wschodniej, natomiast elewacja północna tradycyjnie pozbawiona była otworów. Okno wschodnie oflankowano dwoma nieco niższymi blendami i wbito w tynkowany fryz oddzielający ścianę od szczytu. Podobny fryz poprowadzono pod okapem dachu również przy ścianach wzdłużnych korpusu. Wejścia umieszczono w przyziemiu wieży w ścianie zachodniej, gdzie osadzono ostrołuczny i profilowany portal, oraz w ostrołukowym portalu ściany południowej korpusu.
Charakterystycznym elementem kościoła był wyrafinowany i okazały jak na niewielką wieś szczyt wschodni korpusu, trójosiowy, wyposażony w trzy bardzo szerokie stopnie, które wysunięto daleko poza ukośne ściany boczne szczytu. W każdej osi znalazła się szeroka blenda, podzielona na dwie lancetowate części za pomocą ceglanych lasek, przy czym powyżej ukośnych ścian szczytu w blendach pozostawiono otwory, pierwotnie wypełnione maswerkami. Pionową artykulację szczytu zapewniły profilowane lizeny.
Stan obecny
Kościół w Lisewie uniknął większych przekształceń nowożytnych, ale ściana północna zakrystii musiała zostać odnowiona cegłą maszynową w trakcie jednego z remontów, a kruchta przed południowym wejściem nie zachowała się. Także górna, drewniana część wieży jest efektem nowożytnych remontów. Ponadto jedno z okien południowym zostało zmodernizowane przez wprowadzenie półkolistej archiwolty, zaś szczyt wschodni utracił maswerki. Szczyt ten należy do wyjątkowych detali architektonicznych w regionie, podobnie rzadkością są dwa zachowane średniowieczne, przeszklone okna (witraż ze św. Mikołajem w oknie wschodnim). Godne uwagi jest również oznaczenie na południowej ścianie wieży miary pręta chełmińskiego (dwa poprzeczne rowki i litera K, odległość między rowkami wynosi 4,35 metra, ale pierwotnie była nieco mniejsza, ponieważ niektóre spoiny zostały poszerzone przez osiadanie ścian).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Schmid B., Bau-und Kunstdenkmäler des Kreises Marienburg, Die Städte Neuteich und Tiegenhof und die lädlichen Ortschaften, Danzig 1919.