Historia
Najstarsza wzmianka o Lipienku (niem. Leipe, Lippinken) odnotowana została w 1277 roku, kiedy to pierwszą, jeszcze drewniano – ziemną strażnicę krzyżacką oblegli Prusowie pod wodzą Skomanda. Zamek murowany zbudowany został przez Krzyżaków prawdopodobnie w latach 1300-1330, jako główna siedziba komtura ziemi chełmińskiej, a po likwidacji komturii około 1335-1337 (zastąpiła ją komturia w Brodnicy) jako siedziba wójta krzyżackiego („advocatus in Lippa”). Wójt sprawował władzę sądowniczą i administracyjną nad rycerstwem, którego dobra leżały na podległym mu terenie. Stawał także na czele chorągwi rycerstwa tej ziemi. Wagę urzędu wójta lipnickiego potwierdzało wybieranie na tą godność najbliższych zaufanych wielkich mistrzów krzyżackich, ważne było również centralne położenie Lipienka w stosunku do okolicznych komturii.
Zamek w Lipienku był na tyle silny, że jesienią 1330 roku Władysław Łokietek nie był w stanie go zdobyć, pomimo udzielonego wsparcia przez wojska węgierskie i litewskie, a także pomimo posiadania machin oblężniczych. Król po spustoszeniu okolicy, zmuszony był zawrzeć rozejm z Krzyżakami pod murami zamku, zapewne w obecności dowodzącego obroną komtura krajowego ziemi chełmińskiej Ottona von Lauterberga. Na zamku w Lipienku wydano wiele ważnych dokumentów, między innymi przywilej lokacyjny Grudziądza z 1291 roku. W XV wieku wójt lipienecki, jeden z wybitnych rycerzy krzyżackich, Jerzy von Egloffstein, napisał tam część Kroniki Wielkich Mistrzów, dzieła o znacznej wartości źródłowej. W 1374 roku odnotowana została także wzmianka o trzech działach znajdujących się na zamku w Lipienku. Była to pierwsza informacja o artylerii prochowej na późniejszych ziemiach Polski.
W 1410 roku wójt lipinecki współorganizował mobilizację zbrojnych oddziałów na wyprawę grunwaldzką. Po bitwie pod Grunwaldem, gdy rycerstwo i knechci ziemi chełmińskiej zwrócili się przeciwko Krzyżakom, zamek zajęły tymczasowo wojska króla Władysława Jagiełły. Poprzestano jednak na zrabowaniu zapasów i jeszcze tego samego roku Polacy opuścili Lipienek. W 1411 roku, w odzyskanej przez Krzyżaków budowli, podczas uczty aresztowany został przywódca Towarzystwa Jaszczurczego, Mikołaj z Ryńska. Dostarczony do zamku w Grudziądzu, został po kilku dniach bez sądu ścięty na rynku. W nagrodę za jego pojmanie wójt Heinrich Hold awansował na komtura zamku w Radzyniu Chełmińskim, a potem w Toruniu.
W 1466 roku na mocy II pokoju toruńskiego zakończyła się wojna trzynastoletnia, na skutek której zamek przyłączono na stałe do Polski. Od tego momentu aż do 1655 roku pełnił on rolę siedziby polskich starostów z rodu Kostków i osób z nim spokrewnionych. Ostatnim starostą z tejże rodziny był Stanisław Franciszek Kostka, po nim zaś starostwo przejął Albrecht Czerski. Zabudowania Lipienka zostały częściowo zniszczone w czasie wojen polsko-szwedzkich w XVII wieku, a po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 w większości rozebrane rozebrane przez Prusaków.
Architektura
Ceglano – kamienny zamek wzniesiono na podłużnym, wysokim półwyspie, nad wschodnimi brzegami jeziora, do którego wpływały liczne strumienie. Przy budowie wykorzystano obwałowania wczesnośredniowiecznego grodu oraz zapewne starszej krzyżackiej strażnicy. Zamek składał się z murowanego przedzamcza na planie trapezu i zamku górnego (domu konwentu) po jego zachodniej stronie, usytuowanego na kwadratowym wzniesieniu ze ściętymi narożnikami. Po stronie wschodniej, w miejscu nasady cypla funkcjonowało jeszcze jedno, drugie podzamcze, ale o konstrukcji drewniano – ziemnej. Poszczególne człony założenia zostały oddzielone od siebie głębokimi przekopami. Od południa poprzeczny przekop między pierwszym podzamczem a główną częścią zamku ograniczał charakterystyczny, załamany mur.
Zamek górny był regularnym założeniem o bokach wielkości 35 x 38,5/39,7 metrów, złożonym z czterech skrzydeł zamykających wewnętrzny dziedziniec. Był więc jednym z najstarszych zamków kasztelowych (regularnych) na ziemi chełmińskiej i w państwie zakonnym, a zarazem jednym z najmniejszych. Prawdopodobnie w jego północno – wschodnim narożu wznosiła się wieża główna o funkcji bergfriedu, zabezpieczająca wjazd od strony podzamcza. Zamek posiadał też mur zewnętrzny tworzący międzymurze (parcham), na którym w XVI wieku znajdowała się drewniana łaźnia. Mur zewnętrzny był niewysoki i biegł wzdłuż sztucznie uformowanej krawędzi wzgórza, zbliżonego kształtem do kwadratu o długości boków od 63 do 66 metrów. Parcham górował nad terenem u podnóża wzniesienia około 4-5 metrami. Brama znajdowała się od wschodu, od strony obwarowanego przedzamcza, jednak nie pośrodku skrzydła wschodniego, a nieco przesunięta na północ od osi. Jej ochronę zapewniała fosa o szerokości 18-22 metrów.
Zamek górny (dom konwentu) był podpiwniczony i posiadał dwie nadziemne kondygnacje oraz magazynowe poddasze. Był to typowy układ zamków krzyżackich. Dwie piwnice znajdowały się pod skrzydłem wschodnim, dwie pod południowym i jedna pod północnym. Pomieszczenia te były sklepione i dostępne z poziomu dziedzińca długimi szyjami. Dziedziniec był wybrukowany i otoczony murowanymi, sklepionymi krużgankami, umożliwiającymi komunikację pomiędzy pomieszczeniami wszystkich skrzydeł. Schody prowadzące na piętro znajdowały się w południowej części skrzydła wschodniego oraz przy skrzydle północnym. W przyziemiu skrzydła zachodniego znajdowała się sklepiona kuchnia z wielkim kominem i piekarnia. Pozostałe pomieszczenia parteru zapewne także pełniły funkcje gospodarcze. Na pierwszym piętrze musiały znajdować się najważniejsze pomieszczenia konwentu: refektarz, dormitorium i kaplica. Ich układ jest już niemożliwy do odtworzenia, jednak prawdopodobnie głównym skrzydłem z kaplicą (ponad przejazdem) była część wschodnia, a najmniej ważnym skrzydło zachodnie (ponad piekarnią i kuchnią). Kaplica mogła być też umieszczona we wschodniej części skrzydła południowego, dzięki czemu zachowywałaby orientację i mogła sąsiadować z refektarzem. Poddasza pełniły rolę magazynów, zapewne wzorem innych zamków krzyżackich obiegał je ganek obronny. Wieża główna mieściła wewnątrz sklepiony mały loch i kręconą klatkę schodową w grubości murów. Wieża prawdopodobnie nie miała bezpośredniego połączenia z pobliskimi skrzydłami. Ze względów obronnych odseparowana była od skrzydła północnego i wschodniego wolną przestrzenią o szerokości około 2 metrów.
Wjazd na podzamcze prowadził od wschodu przez most zwodzony ponad fosą, która mogła mieć obmurowane brzegi. Jej szerokość wynosiła około 25-27 metrów. Po przebyciu mostu osiągało się wieżę bramną o wymiarach 7,3 x 9,8 metrów i grubości murów wynoszącej 1,7 metra. Nad przejazdem bramnym posiadała jedną kondygnację i jak wynika z nowożytnej lustracji, gotyckie szczyty. Przedamcze było niemal ze wszystkich stron zabudowane różnego rodzaju budynkami. Wolna była jedynie strona zachodnia prowadząca do zamku górnego. Na południe od wieży bramnej stał dwukondygnacyjny budynek o wymiarach 11,5 x 6,5 metra z trzema komorami w przyziemiu oraz dwoma komorami, sienią i komnatą na piętrze. Przy północnym murze w połowie XVI wieku stały trzy budynki. W narożniku północno – wschodnim tzw. dom czeladny, dostawiony do muru w ten sposób, że dwie nowe ściany wzniesiono w konstrukcji szkieletowej na kamiennej podmurówce. Budynek był częściowo podpiwniczony i parterowy z trzema pomieszczeniami i komorą ustępową w przyziemiu. Posiadał wymiary 13 x 9 metrów i dwa szczyty: jeden drewniany, drugi murowany. Dalej na zachód przy północnej kurtynie usytuowano stajnię, wzniesioną w konstrukcji szachulcowej na murowanym fundamencie o wymiarach 31 x 11 metrów. Wnętrze jej przyziemia dzieliło się na cztery pomieszczenia, a poddasze służyło jako spichlerz. Przy północno – zachodnim narożniku znajdował się murowany, dwukondygnacyjny i podpiwniczony budynek o wymiarach 25 x 9 metrów. Posiadał dwie, dostępne przez szyje piwnice, pięć pomieszczeń w przyziemiu (w tym jedno z latryną oraz jedno wyłożone drewnem) oraz sień. Na piętrze znajdowały się dwie komnaty i duża sala. Przy południowej kurtynie podzamcza znajdowała się obora z muru pruskiego o wymiarach 30 x 6,6 metra, z dostawionymi dwoma częściami (murowaną i drewnianą) oraz strychem pełniącym funkcje spichrza. Dalej na zachód stała stodoła o wymiarach 32 x 13 metrów. Wszystkie te budynki przykryte były jednym dachem i strzechą. Na końcu, w narożniku południowo – zachodnim dostawiono szkieletowy budynek oboźni o wymiarach 17,3 x 9,5 metra. Pomiędzy podzamczem a zamkiem górnym znajdowała się wspomniana już fosa i niewysoki mur (5,5 metra). Od południa zarówno podzamcze jak i zamek górny zabezpieczał ziemny wał.
W średniowieczu duże znaczenie gospodarcze dla zamku w Lipienku miał przynależący do niego folwark, zajmujący się hodowlą bydła i koni. W połowie XVI wieku składał się z dwóch stodół, browaru i końskiego młyna. Folwark ten mógł znajdować się u nasady półwyspu, przechodzącej w stały ląd, pełniąc funkcję drugiego, zewnętrznego przygródka. Jego w całości drewniana zabudowa zabezpieczona była czytelną jeszcze do dzisiaj po stronie południowo – wschodniej fosą.
Stan obecny
Do dziś zachowały się piwnice skrzydeł południowego i północnego zamku górnego, piwnica budynku północno – wschodniego na podzamczu oraz solidne, kamienne mury parchamu otaczające relikty domu konwentu. Wschodnia komora piwniczna skrzydła południowego zachowała sklepienie kolebkowe. Czytelne są też ślady fosy i nasyp grobli mostowej. Dawne jezioro w przeważającej części jest dziś zabagnionym terenem, natomiast ruiny są w znacznym stopniu zarośnięte gęstą roślinnością.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Torbus T., Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, część II, katalog, Gdańsk 2023.
Wasik B., Budownictwo zamkowe na ziemi chełmińskiej od XIII do XV wieku, Toruń 2016.
Wasik B., Zamek w Lipienku na ziemi chełmińskiej, „Rocznik Grudziądzki”, nr 21, 2013.
Wasik B., Wiewióra M., Lipienek i Starogród – wyniki badań archeologiczno-architektonicznych przeprowadzonych w 2018 roku, „Castellologica Bohemica”, 19/2020.