Historia
Kościół w Lembargu (pierwotnie Libemberg lub Lebenbergk) zbudowany został w trzeciej ćwierci XIV wieku. Drewno służące do wykonania więźby dachowej jego nawy według badań dendrochronologicznych ścięto na przełomie 1371 i 1372 roku, murowane partie budowli musiały więc powstać kilka lat wcześniej. Prace budowlane prowadzono bez większych przerw i podziału na etapy, równocześnie wznosząc korpus, wieżę, zakrystię i kruchtę.
Podczas wojny polsko – krzyżackiej z 1414 roku kościół został spustoszony, co stało się powodem do odnotowania pierwszej wzmianki źródłowej o nim w księdze dokumentującej wojenne zniszczenia. Straty kościoła wyceniono wówczas na 200 grzywien, a całej wsi łącznie na 4000 grzywien. Po raz kolejny kościół w Lembargu został spustoszony podczas wojny trzynastoletniej w drugiej połowie XV wieku. Odbudowę i ponowną konsekrację przeprowadzono w 1507 roku, choć jeszcze w 1516 – 1517 roku ścinano drewno na belki więźby dachowej. W 1599 roku dobudowana została kaplica przy kruchcie północnej, natomiast nowożytne remonty przeprowadzano w latach 1700, 1845, 1888, 1891 i 1961.
W 1907 roku, podczas mszy przeprowadzanej w 400 rocznicę konsekracji kościoła, piorun dwukrotnie uderzył w wieżę, rozerwał połać dachu i trafił w ciżbę parafian zgromadzonych w nawie, raniąc wiele osób. Grom roztrzaskał posadzkę tuż obok biskupa, na miejscu zabił czterech parafian, a dwóch kolejnych zmarło po pewnym czasie na skutek obrażeń.
Architektura
Kościół wzniesiono na planie mocno wydłużonego prostokąta o wymiarach 24,4 x 10,7 metrów, bez wydzielonego zewnętrznie z bryły prezbiterium. Nietypowym, choć czasami spotykanym w regionie rozwiązaniem (np. Kruszyny), było usytuowanie zakrystii po stronie wschodniej korpusu. Po przeciwnej, zachodniej stronie umieszczono smukłą, ośmioboczną, czteropiętrową wieżę (podobną, ale nieukończoną zbudowano jedynie we wsi Tuja), natomiast od północy przystawiono niewielką kruchtę.
Korpus kościoła nie został opięty przyporami, założenie sklepień nie było więc w ogóle brane pod uwagę. Ściany posadowiono na lekko profilowanym cokole i przepruto od południa nieregularnie rozmieszczonymi, stosunkowo wysokimi, ostrołucznymi oknami, z których skrajne wschodnie i zachodnie ujęto ostrołucznymi blendami. Ściana północna w średniowieczu prawdopodobnie okien nie posiadała, podobnie jak ściana wschodnia z powodu nietypowo umieszczonej zakrystii, flankowanej płycinami. Wewnątrz ściany wzdłużne korpusu rozdzielono rzędami ślepych arkad.
Dwuspadowy dach korpusu od wschodu oparto na pięcioosiowym szczycie schodkowym, przedzielonym ciągłymi, ostrołukowymi blendami. Każdą blendę rozdzielił trójkątny w przekroju filarek, przechodzący w górnej części w sterczynę. Od zachodu, po bokach wieży utworzono dwa niewielkie półszczyty, schodkowe, zwieńczone ozdobnym blankowaniem i pojedynczymi blendami.
Wieżę wzmocniono wysokimi, uskokowymi przyporami przechodzącymi u góry, powyżej okapu dachu nawy w ozdobne sterczyny. Każdą sterczynę zwieńczono dwuspadowym daszkiem opartym na miniaturowych, tynkowanych szczycikach. Elewacje zewnętrzne na trzech górnych kondygnacjach przepruto wąskimi, wysokimi przeźroczami lancetowatymi, rozdzielonymi pomiędzy piętrami gzymsami kordonowymi. Gzymsy poprowadzono także po przyporach na wysokości uskoków. Ze względu na gęste rozmieszczenie przypór, w połączeniu z licznymi smukłymi, ostrołukowymi oknami, wieżę zdominowały pionowe linie.
Stan obecny
Kościół św. Piotra i Pawła zachował średniowieczny układ przestrzenny. Wyróżnia się nietypową dla ziemi chełmińskiej wieżą, usytuowaniem zakrystii oraz ogólnie wyrafinowaną architekturą. Dodatkami nowożytnymi są kaplica po stronie północnej, sąsiadująca ze średniowieczną kruchtą, a także aneks przy zakrystii. Większość okien została silnie odnowiona, a nowe przebito w ścianie północnej korpusu. Odnowione mogły być też zwieńczenia sterczyn szczytu. Wewnątrz zachowała się średniowieczna więźba dachowa bowiem największe zniszczenia kościół po raz ostatni przechodził w XV wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreis Strasburg, red. J.Heise, Danzig 1891.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Mroczko T., Architektura gotycka na ziemi chełmińskiej, Warszawa 1980.
Smutny przebieg uroczystości kościelnej w parafii lembarskiej, „Gazeta Toruńska”, nr 203, rok XXXXM, 1907.