Historia
Kościół parafialny św. Piotra i Pawła powstał w osadzie usytuowanej po drugiej stronie jeziora, gdzie znajdował się pierwotny gród książęcy, wzmiankowany w 1136 roku jako kasztelania, kilka lat później zasiedlony przez sprowadzonych z Altenbergu cystersów. Ufundowali oni w Łeknie kościół poprzedzający gotycką świątynię, lecz pod koniec XIV wieku przenieśli się do Wągrowca.
W 1370 roku Łekno wzmiankowano już jako miasto, którego prawa potwierdzono w 1444 roku. Jego kościół parafialny, początkowo drewniany, przebudowany miał zostać na budowlę murowaną z materiału pochodzącego z rozbiórki romańsko – gotyckiego kościoła klasztornego. Prace te prawdopodobnie rozpoczęto na początku XV wieku od budowy prezbiterium, w którym jeszcze nie używano kamienia rozbiórkowego. Po przerwie o bliżej nieznanej długości, między innymi przy użyciu klasztornych kamieni, zbudowany został korpus nawowy, około trzeciej ćwierci XV wieku zasklepiono nawy boczne, w pierwszym dwudziestoleciu XVI wieku ukończono nawę główną, a nieco później zasklepiono ją wraz z prezbiterium.
Kościół łekneński restaurowany był gruntownie w XVII wieku, następnie w XVIII stuleciu, około połowy XIX wieku, kiedy to między innymi nadbudowano o niskie piętro kruchtę, oraz na początku XX wieku.
Architektura
Kościół parafialny zbudowany został w środkowej części osady, oddzielonej wodami jeziora od starego klasztoru cysterskiego. Usytuowano go na wzniesieniu ponad podmokłym terenem opadającym ku jezioru. Otrzymał on formę budowli trójnawowej, pseudobazylikowej o czteroprzęsłowym korpusie i nieco niższym od nawy głównej, zbliżonym do niej szerokością, dwuprzęsłowym, zamkniętym wielobocznie prezbiterium. Przy prezbiterium od północy znalazła się zakrystia, od południa zaś kaplica św. Józefa. W XVI wieku do wschodniego przęsła południowej nawy przystawiono kruchtę, powstałą prawdopodobnie z niedokończonej wieży.
Elewacje zewnętrzne kościoła opięto z każdej strony przyporami i opatrzono wydatnym cokołem. Szerokie, ostrołukowe portale znalazły się w elewacji zachodniej i w przyziemiu wieży, ale tylko ten pierwszy udekorowano ceglanymi kształtkami o przekroju zaostrzonego trójliścia. Przy fasadzie zachodniej umieszczono także dwie pięcioboczne wieżyczki dostępne schodami w grubości muru, ponad którymi osadzono zaskakująco monumentalny gotycki szczyt, umieszczony ponad wszystkimi trzema nawami. Ozdobność fasady podkreślono fryzem paskowym, zanikającym pomiędzy wieżyczkami z powodu przeprutego tam niegdyś dużego ostrołukowego okna.
Wnętrzu charakteru nadały wielkie i grube, masywne filary, zwieńczone impostowymi gzymsami na których wsparto ostrołuczne arkady międzynawowe. Zarówno filary jak i arkady ozdobiono wydatnym profilowaniem, przy czym w nawie głównej gzymsy obejmują je, powtarzając swym biegiem zwielokrotnione uskoki. Zabiegiem tym osiągnięto szczególne wrażenie, gdyż do czoła filarów przylgnęły wydatne lizeny na podkładkach, jedne i drugie o sfazowanych krawędziach, również objęte przez gzymsy. W ten sposób filary ściśle połączono z artykulacją ścian, same lizeny podciągnięto bowiem aż do nasady sklepień wspierając ich żebra. Podobne lizeny zastosowano na ścianach naw bocznych, choć nie zostały tam objęte gzymsami.
Pozbawiona własnych okien nawa główna przeciwstawiona została niższemu, ale znacznie jaśniejszemu prezbiterium, oddzielonemu niską, ostrołuczną arkadą tęczy, osadzoną na tej samej wysokości co arkady międzynawowe. Te ostatnie obustronnie oprofilowano uskokami. Nawę główną i prezbiterium przykryto sklepieniami gwiaździstymi o rysunkach ośmioramiennych gwiazd z podkreślonym motywem krzyża maltańskiego. W nawach bocznych natomiast sklepienia otrzymały większe zróżnicowanie, utworzone poprzez trójpromienne żebra. Sklepieniem gwiaździstym przykryto także kaplicę południową, kolebkowym natomiast pierwotną zakrystię. Żebra w nawach bocznych, jak wspomniano, osadzono na lizenach, zdwojonych w nawie głównej. W prezbiterium ściany pozostały gładkie, gdyż żebra sklepień wtopiono bezpośrednio w mur, jedynie w przęśle wielobocznego zamknięcia dwie narożne służki osadzono pierwotnie na wspornikach.
Stan obecny
Kościół farny Łekna jest jednym z lepiej zachowanych gotyckich budynków sakralnych z rejonu Wielkopolski. Uniknął większych przekształceń nowożytnych, zachowując średniowieczny układ przestrzenny i bryłę. W okresie nowożytnym nadbudowano jedynie kruchtę o górną kondygnację, częściowo rekonstruowano gotyckie szczyty, zamurowano pierwotny otwór drzwiowy z nawy południowej do kaplicy. Przekształceniu uległa też część okien.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Kowalski Z., Gotyk wielkopolski. Architektura sakralna XIII-XVI wieku, Poznań 2010.
Maluśkiewicz P., Gotyckie kościoły w Wielkopolsce, Poznań 2008.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 1, architektura sakralna, Kalisz 2007.