Historia
Półwysep jeziora łekneńskiego już od drugiej połowy VII wieku n.e. zajmowany był przez gród plemienny, od około połowy X wieku włączony w skład formującego się pod przewodnictwem dynastii piastowskiej państwa. Na terenie grodu, usytuowanego w pobliżu ważnego szlaku handlowego wiodącego z Gniezna przez Nakło na Pomorze, na przełomie X i XI wieku lub w pierwszych latach XI wieku, wybudowano romańską rotundę św. Piotra, jeden z pierwszych kościołów na ziemiach polskich. Jej rolą było ugruntowywanie chrześcijaństwa w północnej Wielkopolsce, co zarazem wskazywało na znaczną rangę i znaczenie samego grodu, wspomnianego po raz pierwszy w źródłach pisanych w 1136 roku, w bulli Innocentego II, na mocy której papież brał w opiekę biskupstwo gnieźnieńskie i zatwierdzał posiadłości oraz dochody do niego należące. Niedługo później, w dobie zaczynającego się okresu rozbicia dzielnicowego, gród łekneński przeszedł prawem dziedziczenia na niejakiego Zbyluta z rodu Pałuków. Możny ten jako naczelnik grodowy (komes) w latach 40-tych XII wieku rozpoczął proces fundacyjny klasztoru, zakończony w 1153 roku wystawieniem dokumentu, który był zatwierdzeniem fundacji i uposażenia konwentu, a jednocześnie aktem potwierdzającym zgodę arcybiskupa Jana na jego powstanie.
Gród w Łeknie do pierwszej połowy XII wieku pełnił ważną rolę polityczną i administracyjną w państwie pierwszych Piastów, jednak w kolejnych latach nie pełnił już swoich dawnych funkcji administracyjnych. Nie był też miejscem zamieszkania Zbyluta, którego siedziba znajdowała się poza Łeknem (być może w Paniogrodzu), dzięki czemu mógł on odstąpić Łekno zakonnikom. Ci przybyli z Altenbergu pod Kolonią, Łekno było więc bezpośrednią filią Altenbergu, a pośrednią opactwa w Morimond. Wkrótce po fundacji, pod koniec XII wieku, nowy klasztor stał się konwentem macierzystym dla klasztoru w Lądzie, a następnie dla opactwa w Obrze.
Pierwotne uposażenie opactwa w Łeknie składało się z trzech wsi: Rgielska, Straszewa i Panigrodza. Oprócz tego własnością cystersów stało się Jezioro Rgielskie położone około 1 km na południe od klasztoru. W uposażeniu cystersi otrzymali także dochody z rynku z karczmą, które były zlokalizowane we wsi Łekno, naprzeciw klasztoru, na wschodnim brzegu Jeziora Łekneńskiego. Dobra te stanowiły duży areał ziemski, dzięki czemu były solidną podstawą ekonomiczną pod rozwój klasztoru. W krótkim czasie zostały one również uzupełnione kolejnymi nadaniami ziemi, łąk, jezior, lasów, dziesięcin, zwolnieniami gospodarczymi i sądowym oraz regaliami. Bardzo ważnym przywilejem była egzempcja, czyli wyjęcie mnichów spod prawa jurysdykcji biskupiej, otrzymane na mocy bulli papieskiej z 1218 roku (cystersi z Łekna pozostawali zależni tylko od papieża i kapituły generalnej z Cîteaux).
W XIV wieku zakonnicy posiadali już około 58 wsi, mieli na Pomorzu prawo bicia monety w nadanych im osadach, a duże dochody przynosiły targi w Łeknie, Panigrodzu, Połęczynie, Brutninie i potem w Wągrowcu. Wśród przywilejów które miały duże znaczenie dla rozwoju gospodarczego klasztoru, było nadanie w 1370 roku prawa do lokacji miasta na prawie magdeburskim w Tarnowie Pałuckim, choć ostatecznie osada ta nigdy nie rozwinęła się w ośrodek miejski. Ogólnie gospodarka cystersów łekneńskich opierała się przede wszystkim na rolnictwie i hodowli. Uprawiano między innymi owies, żyto, pszenicę, jęczmień, proso, czy też konopie. Hodowano bydło rogate, trzodę chlewną i konie oraz ptactwo domowe. Łowiectwo dzikich zwierząt prowadzili poddani mnichów łekneńskich na potrzeby klasztoru, cystersi mieli również winnice, o czym wspominał dokument z 1218 roku, a także młyny i wiatraki. Ważną rolę w gospodarce cysterskiej odgrywało rzemiosło. W Łeknie istniały warsztaty murarskie, garbarskie, rymarskie, ciesielskie, stolarskie. Musiały też funkcjonować warsztaty szewskie, rzeźnickie, piekarskie, tkackie, czy płóciennicze, wiadomo że funkcjonowała w klasztorze dobrze rozwinięta działalność metalurgiczna i kowalstwo.
Opactwo w Łeknie funkcjonowało tylko do przełomu XIV i XV wieku. Z inicjatywy opata Tylmana przeniesiono je do Wągrowca, zapewne z powodu katastrofy budowlanej jaka dotknęła łekneński kościół klasztorny. Był to proces długotrwały, trwający prawie sto lat. Przeciągał go między innymi konflikt z 1394 roku, z arcybiskupem gnieźnieńskim Dobrogostem. Wiązał się on z nałożeniem na klasztory obowiązku zapłacenia dziesięcin od dziesięcin na rzecz Stolicy Apostolskiej. Z powodu niezastosowania się cystersów do tego zarządzenia, arcybiskup nałożył na klasztory w Łeknie i w Lądzie ekskomunikę, ogłaszając ją w niektórych kościołach, co spotkało się ze stanowczym sprzeciwem cystersów. W XV wieku konwent trapiły także liczne konflikty ze szlachtą, czy z klerykiem poznańskim Gherlinem oraz problemy z rozluźnieniem dyscypliny zakonnej (kontakty z mniszkami z Owińsk). Ostatecznie jednak translokacja została przeprowadzona, a klasztor w Łeknie stopniowo zszedł do rangi folwarku (grangi), zwanego od około XV–XVI wieku Klasztorkiem. Około 1450 roku na jego terenie wybudowano kaplicę cmentarną, a teren wcielono do parafii św. Mikołaja w Tarnowie Pałuckim, będącej pod patronatem cystersów wągrowieckich. Cmentarz na Klasztorku przestał być użytkowany prawdopodobnie jeszcze w XVI wieku, albowiem już w początkach XVII stulecia kaplica znajdowała się w ruinie. Jej pozostałości wraz z reliktami zabudowań klasztornych wykorzystywano do pozyskiwania materiału budowlanego na konstrukcje w Tarnowie Pałuckim i Łeknie po drugiej stronie jeziora.
Architektura
Klasztor założono przy zachodnim brzegu Jeziora Łekneńskiego, na terenie półwyspu zajmowanego przez wczesnośredniowieczny gród. Od strony północnej, wschodniej i częściowo południowej otaczały go wody jeziora, zaś od strony zachodniej oddzielała go od lądu niewielka zatoka. Stałe połączenie z lądem istniało jedynie po stronie południowo – zachodniej, gdzie u nasady półwyspu, prawdopodobnie przekopano fosę. Łącznie obszar półwyspu pierwotnie posiadał powierzchnię ponad 4 ha. Od zachodu przylegało do niego rozległe, otoczone wałami podgrodzie, a na zachód od podgrodzia, za zatoką znajdowała się duża osada handlowa zamieszkiwana przez kupców i rzemieślników.
Najstarszą budowlą murowaną na terenie grodu była kamienna rotunda, składająca się z kolistej w planie nawy o wewnętrznej średnicy około 6,8 metra (zewnętrznej około 9 metrów) i półkolistej apsydy po stronie wschodniej o wewnętrznej średnicy wynoszącej około 3,6 metra (zewnętrzna około 5,6 metra). Były to wymiary podobne do rotund w Cieszynie, Płocku, Stroni czy Wiślicy. Budowlę łekneńską wykonano z piaskowca w technice opus emplectum, łączonego zaprawą gipsową. Wnętrze wyłożono posadzką, natomiast od strony zewnętrznej, północną część rotundy wzmocniono fundamentem o wysokości około 20 cm i szerokości 53 do 62 cm. Miał on zabezpieczać rotundę przed zniszczeniem, cała bowiem jej północna część w wyniku posadowienia na starszych budowlach (ziemiankach) miała zachwianą statykę i powoli osiadała.
Po fundacji opactwa obwałowania na obszarze podgrodzia i grodu zostały zniwelowane. Na miejscu głównego grodu wzniesiono otoczony murem klasztor, a podgrodzie stało się osadą, placem przyklasztornym, na którym zlokalizowano warsztaty przyklasztorne (m.in. kuźnice) i inne zabudowania stanowiące jego zaplecze gospodarcze. W długości muru klasztornego, jeśli wierzyć późnośredniowiecznemu przedstawieniu opactwa, znajdowała się czworoboczna, niska wieża, zwieńczona szachulcowym gankiem.
Najstarszy kościół klasztorny – oratorium z połowy XII wieku był niewielką, prostą budowlą na planie prostokąta, zaopatrzoną po stronie wschodniej w krótkie przęsło prezbiterium i apsydę. Od zachodu do nawy przylegał niewielki przedsionek (kruchta), zaś od północy prezbiterium zakrystia i późniejsza kaplica. Łączna długość kościoła wynosiła około 25 metrów, szerokość nawy do 14,6 metra, eliptyczna apsyda miała obwód około 13 metrów, kruchta 5,5 x 6 metrów, a przęsło prezbiterium wymiary 6,5 x 6,2 metra. Na dachu, na wysokości końca nawy i początku prezbiterium znajdowała się wieżyczka z niewielkim dzwonem, który wyznaczał rytm modlitwy i pracy zakonników w ciągu doby.
W pierwszej połowie XIII wieku rozebrano kruchtę i fasadę zachodnią oratorium, a przedłużono elewację północną i południową. W wyniku tego powstał pełnoplanowy, halowy kościół o długości zewnętrznej około 42,5 metra i szerokości około 14,6 metra. Długość nawy we wnętrzu wynosiła około 31,5 metra. W środku przykryta była ona stropem, nie znaleziono bowiem żadnych elementów architektonicznych mogących świadczyć o istnieniu sklepienia. Dach był kryty dachówką. Pośród motywów zdobniczych występowały: zoomorficzne i geometryczno – roślinne w postaci palmet (dekoracyjnych motywów w kształcie stylizowanego liścia palmy), półpalmet, rybich łusek, kiści winnego grona, fragmentów kompozycji rozetalnej z kwiatów lilii, cztero i ośmiolistnych rozetek, wałków itp. Polichromia odkryta na detalach i na tynku miała układ trójwarstwowy. Pierwszą warstwę stanowiła biel, drugą biel, żółcień lub dwa rodzaje czerwieni, a te z kolei pokrywała warstwa bieli. Świadczyło to prawdopodobnie o wielokrotnym przemalowywaniu detali architektonicznych. Budynek kościoła bez większych zmian funkcjonował do około lat trzydziestych XIV wieku, kiedy to zaczął osiadać.
Zabudowania klasztornej klauzury usytuowane były na południe od kościoła. Od początku funkcjonowania cystersów w Łeknie do około połowy XIV wieku większa ich część była drewniana lub wykonana w technice szachulcowej i miała charakter rozproszony. Dopiero od końca XIII, początku XIV wieku, pojawiały się inwestycje, w ramach których wznoszono murowane części zabudowy (furta, tzw. dom opata), które mogły być planowane jako zwarty kompleks. Miały one typowy dla większości cysterskich klasztorów układ, z zabudowaniami układającymi się w czworobok otaczający wewnątrz wirydarz.
W zachodnim skrzydle opactwa znajdowało się dormitorium mnichów i furta, czyli wejście w obręb zabudowań klasztornych, z parlatorium (rozmównicą), czyli miejscem w którym zakonnicy mogli rozmawiać bez obawy złamania ślubów milczenia. Skrzydło południowe mieściło podstawę pieca kuchennego, zbiornik na wodę i kanał odprowadzającym nieczystości na zewnątrz klasztoru, stanowiące wyposażenie kuchni. W jej sąsiedztwie znajdował się refektarz mnichów. W części południowo – wschodniej klasztoru usytuowany był tzw. dom opacki, ogrzewany piecem hypokaustum i piecem kaflowym, prawdopodobnie powstałymi na początku XIII wieku. We wnętrzu wirydarza odkryto cembrowaną kamieniami studnię, natomiast w strefie skrzydła wschodniego klasztoru na płytkich fundamentach mieściła się drewniana konstrukcja kapitularza.
Kościół klasztorny posadowiono na drewniano – ziemnych reliktach wczesnośredniowiecznego wału i warstwach kulturowych po półziemiankach i ziemiankach. W wyniku oddziaływania pionowej siły nacisku na gnijące konstrukcje drewniane w wale i miękkie warstwy kulturowe, następowało znaczne ich odkształcanie, a przez to powolne osiadanie fundamentów i murów kościoła. Proces ten był związany przede wszystkim z zachodnią i północno – zachodnią partią murów. Powoli, ale systematycznie, następowała utrata statyczności, a w konsekwencji, pękanie murów, stropu, dachu itp. Stwarzało to na pewno wrażenie zapadania się kościoła. Cystersi starali się zapobiec katastrofie budowlanej wznosząc około lat 30-tych XIV wieku nowe elementy konstrukcyjne. Przy fasadzie zachodniej zbudowano drugą fasadę, przy czym jej fundamenty posadowiono już na stałym gruncie, znacznie solidniejszym od pierwotnego. Miała on szerokość 2,6 metra i portal wejściowy pośrodku (odsłonięto w nim dwa stopnie schodowe o długości około 5,2 metra). Co więcej od strony północno – zachodniej zbudowano siedem potężnych przypór łukowych, posadowionych podobnie jak fasada zachodnia na mocnych i głębokich fundamentach. W wyniku tych zabiegów kościół klasztorny uzyskał długość około 45,5 metra.
Po zawaleniu kościoła i translokacji opactwa, około 1450 roku na Klasztorku wybudowano kolejny obiekt sakralny, kaplicę cmentarną. Kaplica ta była obiektem jednonawowym, późnogotyckim, oskarpowanym, zbudowanym na planie prostokąta z niewydzielonym zewnętrznie prezbiterium, o wymiarach około 14,2 x 9 metrów. Utworzono też cmentarz, stanowiący kontynuację dawnego cmentarza przyklasztornego.
Stan obecny
Do dzisiejszego dnia po kościołach i klasztorze cysterskim zachowały się jedynie nadwątlone czasem relikty, które po badaniach archeologicznych, ze względów konserwatorskich, zostały ponownie przysypane ziemią. Wstęp na teren półwyspu gdzie znajdował się klasztor jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 1, architektura sakralna, Kalisz 2007.
Wyrwa A.M., Klasztory cysterskie w Łeknie i Wągrowcu, Bydgoszcz 2010.
Wyrwa A.M., Monumentalna i drewniana architektura sakralna w łekneńskim kompleksie osadniczym do końca XII wieku [w:] Początki architektury monumentalnej w Polsce, red. Janiak T., Stryniak D., Gniezno 2004.