Historia
Legnicki kościół pod wezwaniem św. Piotra po raz pierwszy wspomniany został w dokumencie księcia Henryka Brodatego z 1208 roku, przy okazji informacji o leżącym w jego pobliżu młynie, stanowiącym część uposażenia klasztoru cysterek w Trzebnicy. Świątynia ta została zniszczona w czasie najazdu mongolskiego z 1241 roku, jednak ze względu na funkcję miejskiej fary, została niedługo później odbudowana, prawdopodobnie w tej samej romańskiej formie. Kościół św. Piotra był jedną z najważniejszych budowli w mieście, pomimo że legnicki kościół Mariacki był starszy. Już w XIII wieku funkcjonowała przy nim szkoła, w której według tradycji nauki miał pobierać matematyk, fizyk i filozof Witelon. W 1309 roku biskup wrocławski Henryk z Wierzbnej zezwolił szkole na uzupełnienie swego programu o quadrivium dzięki czemu stała się ona jedną z pierwszych na Śląsku, w której wykładano wszystkie siedem sztuk wyzwolonych.
W XIV wieku niewielka romańska budowla musiała zostać uznaną za niewystarczającą dla rozrastającego się i bogacącego miasta, gdyż w 1333 roku rada miejska zawarła umowę z mistrzem Wilandem, zakładającą wzniesienie murów gotyckiego kościoła do wysokości dachów, wraz z wieżą, oknami, portalami i kamieniarką, a także postawienie filarów międzynawowych, z wyłączeniem sklepień. W tym samym roku uposażono też plebana, altarystę i wikariuszy kościoła. W 1342 roku biskup wrocławski Przecław nadał odpusty czterem ołtarzom, konsekrowanym nieco wcześniej przez biskupa Nankera. W 1348 roku prace budowlane musiały być na tyle zaawansowane, że w kościele odbywały się nabożeństwa. Ukończona zapewne była już wówczas zachodnia część budowli, po której w trzeciej ćwierci XIV wieku przystąpiono do budowy prezbiterium. Około 1373 i 1378 roku najpewniej zakończono ten etapy budowy, gdyż rada miejska rozliczyła się z mistrzem Konradem z Krakowa, zaś w 1386 roku z mistrzem Clausem. Cztery lata później ten sam mistrz otrzymał zapłatę za wykonanie sklepień. Wzmiankowano wówczas też prace kamieniarskie przy detalach architektonicznych, odnotowywano w rachunkach zakupy ołowiu i żelaza.
W XV wieku prace budowlane przy kościele miały miejsce głównie ze względu na dostawiane boczne kaplice, fundowane przez bogatych mieszczan w dobie ożywienia pobożności. Jako pierwsi uczynili to małżonkowie Mikołaj i Klara Ungeraten, którzy sfinansowali północną kaplicę św. Ducha i Bartłomieja, wspomnianą po raz pierwszy w 1409 roku. Kolejną z kaplic ukończono około 1420 roku, na następne mieszczanie przekazywali darowizny w 1424 i 1427 roku. Udział w rozbudowie kościoła miały rodziny Poppelau, Heselerów, Thamme. Swoją kaplicę miała także rodzina Schobercz, cechy rzeźników i szewców oraz bractwo strzeleckie (kurkowe). Najpóźniej, bowiem w 1502 roku, ufundowana została kaplica bractwa św. Piotra i Pawła, instytucji dewocyjnej, która zapewniała swoim członkom pochówek i pośmiertną modlitwę.
Kościół pierwotnie nosił wezwanie św. Piotra, podobnie jak jego romański poprzednik. Zmiana na podwójne miano św. Piotra i Pawła wiązała się w dużej mierze ze zmianą herbu miasta. Gdy w 1369 roku na pieczęci miejskiej pojawił się obok apostoła Piotra także Paweł, powstał impuls do podobnej zmiany w kościele, z początku zapewne nieformalnej. Już w 1420 roku pojawili się obaj apostołowie na północnym portalu kościoła, a od 1455 roku istniejące przy kościele bractwo św. Piotra zmieniło nazwę na poszerzoną wersję. Parafią zarządzał wówczas pleban Zygmunt Atcze, który najpewniej dążył do upowszechnienia się podwójnego wezwania kościoła (rzeźby obu apostołów znalazły się na ufundowanym z jego inicjatywy późnogotyckim ołtarzu głównym).
W pierwszej połowie XVI wieku kościół przejęty został na fali reformacji przez społeczność protestancką. Uniknął wówczas poważniejszych zniszczeń, ale w 1648 roku pożar uszkodził wieżę oraz nawę główną budowli. W ciągu paru następnych lat przeprowadzono naprawy, natomiast w 1742 roku gruntowny remont, na skutek którego między innymi zbarokizowaniu uległo wyposażenie wnętrza kościoła. W latach 1892-1894 przeprowadzono kolejny remont i przebudowę kościoła, tym razem prowadzoną w stylistyce neogotyckiej, w trakcie której między innymi przelicowano elewacje i filary międzynawowe oraz wzniesiono wieżę południową. Ostatnie większe prace renowacyjne budowli miały miejsce w latach 1961-1962.
Architektura
Gotycki kościół farny św. Piotra i Pawła usytuowany został przy południowo – wschodnim narożniku placu rynkowego, czyli w południowej części lokacyjnego miasta, blisko jego murów obronnych i ulicy wiodącej do nieodległej bramy Nowej. Wzniesiony został z cegły układanej w wątku gotyckim, a także z kamienia ciosowego wykorzystanego do opracowania detali architektonicznych. Uzyskał formę trójnawowej, siedmioprzęsłowej pseudobazyliki, z każdą nawą zakończoną na wschodzie wielobocznie, choć pierwotnie, przed końcem XIV wieku, korpus kościoła zapewne planowano jako bazylikę, a więc z nawą główną oświetlaną własnymi oknami. Fasadę zachodnią kościoła zapewne stanowić miały dwie czworoboczne wieże, ale w okresie średniowiecza wzniesiona została jedynie wieża północna, od południa sąsiadująca z pierwszym przęsłem nawy głównej. Zbudowano ją na rzucie kwadratu, za wyjątkiem ośmiobocznej najwyższej kondygnacji. Układ przestrzenny uzupełniała trójprzęsłowa zakrystia po stronie południowej oraz wstawiane w XV wieku między przypory boczne kaplice. Jako ostatnia z nich zbudowana została w 1502 roku kaplica przy wschodniej ścianie zakrystii.
Od strony zewnętrznej bryła kościoła opięta została licznymi uskokowymi przyporami, przy wieży i zakrystii ustawionymi nieco archaicznie, prostopadle w stosunku do osi budowli. Z przywieżową przyporą północną stopiona została spiralna klatka schodowa o charakterze wielobocznej wieżyczki. Kolejne dwie klatki schodowe oflankowały od północy i południa wieloboczną apsydę nawy głównej. Nawę główną na całej długości przykrył jeden dach dwuspadowy, na wschodzie z kilkoma połaciami, a na zachodzie zamknięty gotyckim szczytem zdobionym blendami i sterczynami. Oświetlenie kościoła zapewniały duże ostrołuczne okna, wypełniane wielodzielnymi maswerkami, szczególnie szerokie w południowych kaplicach, a wysokie we wschodnich wielobocznych zamknięciach. Duże ostrołuczne okno oświetlało też nawę główną od zachodu. Wejścia do kościoła wiodły od północy i południa, portalami dwuramiennymi na wysokości czwartego przęsła od zachodu, poprzedzonymi kruchtami. Główne wejście umieszczono na osi nawy głównej od zachodu, w bliźnim portalu z płaskorzeźbioną sceną Hołdu Trzech Króli w tympanonie. Okazałe wejście utworzono również w XIV wieku od północy, gdzie osadzono portal o profilowanym obramieniu z posągami patronów kościoła po bokach i z płaskorzeźbionym tympanonem zwieńczonym łukiem w ośli grzbiet.
We wnętrzu kościoła część zachodnia oddzielona została w nawach bocznych gurtami od części wschodniej, prezbiterialnej. Czwarte przęsło od zachodu w nawie głównej utworzono dłuższe od pozostałych, dłuższe były też przęsła nawy głównej w części prezbiterialnej. Podział na nawy w obu częściach budowli zapewniły filary na rzucie wydłużonych ośmioboków, w części wschodniej osadzone na cokołach i z lizenami od strony naw, wszędzie zakończone profilowanymi, ostrołucznymi arkadami. Ostrołucznymi arkadami otwarto też na nawy boczne XV-wieczne kaplice. Zachodnią część kościoła przykryto sklepieniami krzyżowo – żebrowymi, natomiast w nawach bocznych części wschodniej zastosowano sklepienia trójpodporowe oraz niesymetryczne sklepienia pięciodzielne we wschodnich wielobocznych zamknięciach. Nad całością nawy głównej umieszczono dwa rzędy krzyżowych układów sklepień, jedynie we wschodnim zamknięciu zwiększono ilość żeber uzyskując efekt zbliżony do sieci. Nad kaplicami i zakrystią umieszczono różne odmiany sklepień gwiaździstych.
Stan obecny
Kościół ma dziś formę neogotycką, uzyskaną za sprawą przebudowy z końca XIX wieku. W większości zachował układ przestrzenny z okresu gotyku, ale bryła jest powiększona o wieżę południową. Budowla wiele utraciła z zabytkowego charakteru za sprawą przelicowania elewacji maszynową cegłą. Wprowadzonych zostało wiele neogotyckich detali architektonicznych, zwłaszcza od strony zewnętrznej, takich jak kwiatony na lukarnach nawy głównej, fryzy, czy sterczyny na murach wieży północnej. Pierwotne detale w dużej części zostały przekształcone w okresie nowożytnym, zwłaszcza pod koniec XIX wieku. Przekuty został między innymi główny portal zachodni, prawdopodobnie też portal północny. Bliższy oryginalnemu charakter zachowało wnętrze kościoła z profilowanymi filarami, arkadami i sklepieniami. Spośród wyposażenia najstarszym zachowanym przedmiotem jest ornamentowana chrzcielnica z przełomu XIII i XIV wieku. W południowej nawie bocznej zobaczyć można poliptyk z 1498 roku, w kaplicach południowych XV-wieczny sarkofag księcia Ludwika II i jego żony Elżbiety, pięć kamiennych figur z około 1400 roku (być może pochodzących ze zniszczonych w XIX wieku portali) oraz późnogotycki nagrobek plebana Zygmunta Acze. Z końca XIV wieku pochodzą odnalezione w 1972 roku dwie rzeźby św. Piotra i Pawła.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Jujeczka S., Trzy źródła do dziejów kościoła św. Piotra i Pawła w Legnicy, Legnica 2000.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.